Maya, 9, reads a school textbook in her family home. She enjoys attending her local public school in Izmir, on Turkey’s west coast, where she is one of four Syrian students in her class. Her favorite subject is art.
Khamleen, 14, holds a certificate showing that she finished the 7th grade at her local public school in Izmir, western Turkey, at the top of her class.
School supplies belonging to a Syrian refugee child enrolled in her local public school. For Syrian refugee children living in Turkey, regularly attending school can be a source of stability, skill-building, and hope for the future.
Out-of-school Syrian siblings Mohammed, 11, Sevin, 5, and Barfeen, 13, sit in their home in western Turkey, where they have lived since November 2013. They spend their days watching TV and doing housework while they wait for their parents to come home from work. Their mother says the family is “hopeless and desperate to escape Turkey.”
Samir is chatty and smart. Little of the 11-year-old’s confident demeanor reveals the horrors he has seen. Sitting bolt upright in one of his family’s two armchairs, the young Syrian politely answers questions, eager to share his story of uprooting and his life as a refugee in Izmir, a bustling town on Turkey’s Aegean coast. Unperturbed by the honking cars and yelling children near his family’s rental apartment, he told Human Rights Watch researcher Stephanie Gee about the life he left behind, and the country that has become his refuge, but not his home.
School supplies belonging to a Syrian refugee child enrolled in her local public school. For Syrian refugee children living in Turkey, regularly attending school can be a source of stability, skill-building, and hope for the future.
©2015 Stephanie Gee/Human Rights WatchSamir was about to finish grade 2 when his school in Aleppo was shelled. His father, Haysam, a 35-year-old shoemaker, badly wanted Samir to get an education, but given the circumstances, decided it was safer to keep him home. That was during the summer of 2012, when fighters opposed to the government– many based in the northern countryside– opened an offensive for control over Aleppo, and opposition-controlled parts of the city came increasingly under attack by government forces. Helicopters, fighter jets and tanks were shelling and bombing populated areas, hitting bread lines, the city’s main emergency hospital and schools. Every day, scores of people died or were injured.
When the situation hadn’t improved by early 2013, Haysam locked up his shoe shop and moved his family first to Lebanon, then to Turkey – which has welcomed more than 2 million Syrian refugees, more than any other country. He hoped to find safe shelter, work for himself, and schools for his two sons.
More than two and a half years later, however, Samir is still out of school.
He is not alone in missing out on an education. Of the 700,000 Syrian school-age children who have entered Turkey in the last four years, fewer than one-third are attending school. Nine out of 10 in government-run refugee camps are enrolled in classes. But nearly 90 percent of Syrian refugees, like Samir, live outside the 25 crowded camps, and the majority of their children are not in school.
Out-of-school Syrian siblings Mohammed, 11, Sevin, 5, and Barfeen, 13, sit in their home in western Turkey, where they have lived since November 2013. They spend their days watching TV and doing housework while they wait for their parents to come home from work. Their mother says the family is “hopeless and desperate to escape Turkey.”
©2015 Stephanie Gee/Human Rights WatchTurkish officials have voiced concern over the number of youngsters out of school. “If we cannot educate these students, they will fall into the wrong hands, they are going to be exploited by gangs, criminals,” Turkey’s deputy undersecretary for education, Yusuf Buyuk, warned recently. To make access to education easier for refugee children, the Turkish government has lowered some bureaucratic hurdles for public school registration. Now a foreign identification permit, issued by Turkish authorities, suffices to enroll a refugee child in school, increasing admission numbers considerably.
Yet, as a new Human Rights Watch report, “When I Picture My Future, I See Nothing,” documents, language hurdles, misinformation about the procedures for enrolling children, and financial concerns keep most refugee children from formal education. With Syrian refugees unable to obtain work permits, many cannot afford private schools and feel compelled to put their children to work in Turkey’s grey economy..
As it is often easier for adolescents than for adults to find work in Turkey because children are cheaper to employ, a great number of refugee families rely on their offspring to supplement their household income. As a result, the Syrian refugee influx has created a spike in child labor throughout the country. Syrian children interviewed for the report worked in garment factories, dried fruit factories, shoemaking workshops, and auto mechanic shops. Some picked cherries or worked as agricultural laborers, while others sold tissues, water, or dates on the street. Some were the family’s primary breadwinners.
Barriers to Education for Syrian Refugee Children in Turkey
Despite escaping death and destruction, Samir and his peers are in danger of ending up as Syria’s lost generation. That is a tragic development considering that prior to the conflict, Syria had achieved virtually universal education for girls and boys alike.
Today, nearly three million Syrian children inside and outside the country are out of school, Unicef estimates. Yet, education matters to Syria’s refugee parents. The desire to give their children a chance at formal schooling and possibly college is, according to Unicef, one of seven key reasons why many leave everything behind in war-torn Syria and put their fate in the hands of smugglers. Finding a school for his sons was foremost on Haysam’s mind once he made it to Turkey.
By the time the family had settled in their one-bedroom apartment, Samir had already missed almost two years of school. When his father tried to register him for the 2014 spring semester, the school administration rejected him because he didn’t have a residency permit, a requirement at the time. That fall, a change in policy meant the then 10-year-old was finally accepted at a public school, but forced to enrol in grade 5 – three grades above the one he had almost completed.
“We requested from the school that they place him in a lower level, but they refused,” Haysam said. “According to his size and age, they said it was impossible. We tried to explain how hard the language is for Arabs, but they said no. They weren’t interested in helping.” A week later, Samir had dropped out of school for good.
"He is smart, and he was a good student,” Haysam said, recalling the high hopes he once had for his firstborn.
“Come on,” retorted Samir with a wry smile, teasing his father, “I never really liked studying.” But this quip seemed as much a means for Samir to cope with his new life as his way of soothing his dad.
Samir said he found it hard to follow the lessons in Turkish. But what really hurt him was the way his fellow students treated him. “The other kids were cursing me and teasing me,” he told Gee. “I couldn’t understand exactly what they were saying, but I knew from the way they said it and the way they treated me, that it wasn’t nice. I felt very upset and isolated.”
Language barriers and bullying, the report found, are key reasons for refugee kids like Samir to drop out of school. Yet schools offer little support for children who speak little or no Turkish, and teachers lack training to ensure that pupils who fled violence in Syria do not end up traumatized by their classmates.
Khamleen, 14, holds a certificate showing that she finished the 7th grade at her local public school in Izmir, western Turkey, at the top of her class.
©2015 Stephanie Gee/Human Rights WatchSamir, following in his father’s footsteps, now cuts leather in a shoemaking shop. Side by side, the two work from dawn to dusk, six days a week, without health insurance or labor protection. What they take home is just enough to cover the family’s basic living costs. “Of course I wish Samir could have finished high school before he started work,”Haysam said. “But working in a workshop is better than being in the street. At least he is learning a trade. And I can watch out for him.”
Roughly 1,000 kilometers east, 15-year-old Ibrahim has no father to watch over him. The teenager left Aleppo with his mother and two brothers for the relative safety of the countryside in early 2014, after government forces dropped a barrel bomb filled with explosives and nails 25 meters from the family’s pharmacy. Then Islamic State (also known as ISIS) took over the area the family had escaped to. They fled to Turkey.
They now live in a one-bedroom apartment in Mersin, on Turkey’s coast. Ibrahim’s elder brother Omar, 27, has taken over the role of caretaker and breadwinner. An interior decorator by profession, without a work permit Omar has to accept badly paid piecemeal work. He doesn’t believe that sending his younger siblings to a school where only Turkish is spoken would benefit them — especially when money is so tight – yet he can,t afford to enrol his brothers in an alternative private school, a so-called temporary education center, that teaches a Syrian curriculum in Arabic.
Rawan, 14, holds the certificate she received upon completing the 4th grade at a Syrian temporary education center in Istanbul. She missed nearly four years of school prior to her enrollment in January 2015.
©2015 Stephanie Gee/Human Rights WatchIbrahim, who should be in grade 9, has found work painting cars, and his younger brother Ahmed, 13, works as a tailor. The hours are long, and sometimes Ibrahim works Sundays, too. His legs ache and his chest feels tight from breathing in the toxic paint fumes. Even if he had friends, he wouldn’t have time for them, he said.
“I really, really, really miss school,” Ibrahim said. When he talked about his favorite subject, math, his face lit up in a rare smile. “I loved studying math,” he declared with visible enthusiasm. “But here I don’t have any books or anything I can use to study on my own.”
Having fled aerial bombardments by their own government and attacks by armed groups and extremists in the hope of rebuilding their shattered lives, Ibrahim and his brothers no longer believe Turkey holds any future for them. “God willing in a month or so from now, when there is no ISIS around, we will go back to Syria”, said Omar, “and my brothers can attend school there.”
Omar and his brothers would not be the first young men to return. Yet not all who return do so to resume their studies. Some, frustrated and angry, have gone back to fight the very war they fled. At least one will never be back.
Class pictures of Sara, 10, who was the only Syrian student in her class at her local public school in the town of Turgutlu in western Turkey. Sara enjoys attending school so much that when Human Rights Watch met her in June 2015, she had already packed her bags for the new school year, just days after the start of her summer vacation.
©2015 Stephanie Gee/Human Rights WatchForced to abandon his education and with no chance of a lawful job, the 16-year-old son of a well-known female Syrian activist returned to Syria to join the fight against the Assad government. He was killed in battle shortly thereafter.
But providing an education to young Syrian refugees such as Samir and Ibrahim will not only reduce the risk of military recruitment and radicalization. Education is crucial to equip Syria’s future generation with the skills needed to rebuild their country. None should feel pushed to forsake their lives on the battlefield out of despair at having been deprived of this fundamental right -- to get an education.
Bir insan hastalanırsa tedavi olur ve iyileşir. Bir çocuk okula gitmezse, bu ileride büyük bir sorun olur – ya sokağa düşer, ya Suriye'ye döner ve savaşırken ölür, ya radikalleşir ve bir köktendinci olur, ya da Avrupa'ya ulaşmaya çalışırken denizde ölür.
— İstanbul'da, Suriyeliler için kurulan bir geçici eğitim merkezinin kurucusu ve Türkiye'de okuma şansı bulamayınca, savaşmak üzere Suriye'ye dönerek muhalif güçlere katılan ve 2012'de, 16 yaşındayken ölen bir gencin annesi.
Artık okula gidemiyorum ya, işte o çok zor bir durum. Alışması güç. Ara sıra çalışıyorum, ablalarım fabrikaya gitmeyince onların yerine ben gidiyorum. Geleceğimi hayal etmeye çalıştığımda hiçbir şey göremiyorum.
— 16 yaşındaki Rasha Ağustos 2013'te Suriye, Kamışlı'dan İzmir'e geldiğinde, ikamet izni olmadığı için okula kayıt yaptıramadı. Türkçe konuşamadığı için, yaşıtlarıyla birlikte 10. sınıfa gidemedi ve daha alt sınıfa gitmesine de izin verilmedi.
Dokuz yaşındaki Mohammed, 2012'de Halep kırsalındaki okuluna silahlı bir grup el koyduğundan beri okula gitmiyor. 2015 başlarında Mersin'e kaçan ailesi küçük ve içinde mobilya olmayan bir evde yaşıyor ve yerde uyuyorlar.
3. sınıfa gitmesi gereken Mohammed okula gitmeyi özlüyor. “Sınıfın en iyilerindendim ve okumayı öğrenmekten çok zevk alıyordum. Ama şimdi kendi kendime çalışmak istesem bile ne kitabım ne başka bir şeyim var” diyen Mohammed, günde 11 saat bir tekstil atölyesinde çalışıyor ve haftada 50 TL kazanıyor.
Bu rapor, acil bir mesele olan, Türkiye, Ürdün ve Lübnan'daki Suriyeli mülteci çocukların eğitime erişim konusunu ele alan üç bölümlük bir dizinin ilk raporu. Raporlarda Suriyeli çocukların eğitim görmelerinin önündeki çeşitli engeller incelenecek ve ev sahibi ülkelere, uluslararası bağışçılara ve uygulayıcı ortaklara, Suriyeli çocukların kayıp nesil olmalarının önlenmesi amacıyla bu engellerin etkilerini azaltmaları için çağrıda bulunulacak.
Çatışmalardan önce Suriye'de ilkokula gidenlerin oranı yüzde 99, ortaokula gidenlerin oranı ise yüzde 82'ydi ve okula giden kız ve erkek çocukların oranı büyük ölçüde eşitti. Bugün, UNICEF'in tahminlerine göre ülke içinde ve dışında yaklaşık 3 milyon Suriyeli çocuk okula gidemiyor – bu sayı savaştan önce okul çağındaki çocukların neredeyse tamamını eğitime katmayı başarmış Suriye'nin, bu başarısını yerle bir ediyor.
Türkiye'de hükümetin idaresindeki 25 mülteci kampında bulunan okul çağındaki Suriyeli çocukların yaklaşık yüzde 90'ı düzenli olarak okula gidiyor. Ne var ki, bu çocuklar Türkiye'de yaşayan okul çağındaki Suriyeli mülteci nüfusun yalnızca %13'ünü oluşturuyor. Türkiye'deki Suriyeli çocukların büyük çoğunluğu mülteci kamplarının dışında, kent ve köylerde yaşıyor ve buralarda okula kayıt yaptırma oranları çok daha düşük. 2014-2015 yılında bu nüfusun yalnızca %25'i okula gitti.
İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün bu rapor için görüştüğü 50 ailedeki çocukların bazıları dört yıldır eğitim görmüyordu. Savaş başladığında okula gidemeyecek kadar küçük olan diğerleri ise herhangi bir okula adım bile atmamıştı. Birçoğunun eğitimleri ilk olarak, Suriye'deki okulları silahlı gruplarca bombalandığında veya el konduğunda kesintiye uğramıştı. Türkiye'ye gelmeleriyle birlikte, eğitimle araları daha da açılmış veya tamamen eğitimden kopmuşlardı. Görüştüğümüz çocuklar ortalama iki yıldır okula gitmiyordu.
Uluslararası hukuk bakımından Türkiye hükümeti Türkiye'deki tüm çocuklara zorunlu ve ücretsiz ilköğretim vermeli ve ortaöğretime erişim olanağı sağlamalıdır.
Türkiye yükümlülüklerini yerine getirmek için, Suriyeli çocukların örgün eğitim görmelerinin önündeki hukuki engelleri kaldıracak bazı olumlu adımlar attı. Örneğin, 2014 yılında Suriyelilerin devlet okullarına kayıt yaptırmak için ikamet iznine sahip olmaları zorunluluğunu kaldırdı ve onun yerine hükümetin verdiği kimliğe sahip olan tüm Suriyeli çocukların devlet okullarına kaydolmalarının önünü açtı. Ayrıca, Türkiye'de sürgünde bulunan Suriyeli muhalif yetkililerin oluşturduğu Suriye Geçici Hükümeti kabinesinin eğitim bakanlığı tarafından onaylanmış Arapça müfredat eğitimi veren paralel bir “geçici eğitim merkezleri” sistemini de akredite etti.
Ancak tüm bu çabalarına rağmen, Türkiye’nin ülkedeki Suriyeli mülteci çocukların çoğunluğuna, özellikle de kampların dışında yaşayanlara eğitim olanağı verme konusunda başarıya ulaşmış olduğunu söylemek henüz mümkün değil ve bu konuda bugüne dek gözlemlenen övgüye değer ilerlemeler, ancak okula kayıt yaptırma oranını arttırma çabalarının başlangıç adımları olarak değerlendirilebilir.
Sonuçta, son dört yıl içinde Türkiye'ye gelen 700,000 okul çağındaki Suriyeli çocuğun üçte birinden azı okula gidiyor – yani, yaklaşık 485,000 çocuğun eğitime erişim olanağı hâlâ yok.
İnsan Hakları İzleme Örgütü yaptığı araştırmada Türkiye'de kampların dışında yaşayan Suriyeli çocukların okula gitmelerinin önünde, üzerine eğilinmesi mümkün bir dizi engel saptadı. Bunların en önemlileri arasında şunlar sayılabilir:
Buna ek olarak, bu raporda bazı devlet okullarının mülteci çocukları reddettiği veya ihtiyaçlarını makul ölçüde karşılamadığı ve geçici eğitim merkezlerinin genellikle aşırı kalabalık olduğu da ortaya konuyor. Türkiye’nin yasal çerçeveyi Suriyeli mülteci çocukların devlet okullarına gitmesini sağlayacak şekilde değiştirmiş olmasına rağmen, İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün görüştüğü ailelerden bazıları Türkiye'deki devlet okullarının hâlâ, kayıt yaptırmak için artık gerek olmayan belgeleri talep ettiğini söyledi. Ayrıca birçok aile, Türkiye'deki okula kayıt yaptırma usulleriyle ilgili önemli bilgilere sahip değil.
Örneğin, İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün görüştüğü Mohammed'in annesi, Mohammed'in ve 11 yaşındaki erkek kardeşinin okula gitmemesinin sebebini “nasıl kayıt yaptıracağımızı da, okula gitmelerine izin olup olmadığını da bilmiyoruz” diyerek açıkladı. Kocasının çalışma izni olmadığı için bir tekstil atölyesinde yasadışı olarak ve kendisiyle aynı işi yapan Türkiyeli işçilerden çok daha düşük bir ücretle çalıştığını anlattı. Kocasının kazandığı paranın ailenin geçinmesine yetmediği için iki oğlunun da çalıştığını söyledi.
Türkiye, bugüne kadar 2 milyondan fazla Suriyeli mültecinin ev sahibi olarak önemli bir külfeti üstlenmiş durumda. Yaklaşık 6 milyar Dolar harcayan Türkiye'ye kısıtlı destek veren uluslararası topluluk, Suriyeli çocukların eğitime erişimlerinin iyileştirilmesi için Türkiye'ye maddi ve diğer konularda destek vermek için adım atmalıdır. Ancak, Türkiye de politikalarının hayata geçmesini sağlamak ve Suriyeli çocukların eğitime erişimlerini engelleyen, uygulamadaki mevcut engelleri kaldırmak için daha fazla çaba göstermelidir. Yapılması gerekenler arasında şunlar sayılabilir:
Türkiye gibi ev sahibi ülkelerde Mohammed gibi Suriyeli çocukların eğitime erişimlerinin sağlanması için acilen harekete geçilmeyecek olursa, bunun bütün bir nesil üzerinde yıkıcı etkileri olacaktır. Onların eğitime erişimlerinin şimdi sağlanması, ileride erken evlilik yapmaları ve orduya katılmaları gibi riskleri azaltacak, para kazanma potansiyellerini arttırarak onlara istikrarlı bir ekonomik geleceğe kavuşma fırsatı sunacak ve bugünün genç Suriyelilerinin gelecekte, ülkelerini yeniden kuracak ve Suriye toplumunu rehabilite edecek de olsalar, dünyanın başka bir yerinde, içinde yaşadıkları topluma katkıda bulunacak da olsalar, belirsizliklerle dolu geleceklerine daha donanımlı bir şekilde adım atmalarına olanak sağlayacaktır.
Bu rapor esas olarak Haziran 2015'te İstanbul, İzmir, Turgutlu, Gaziantep, Mersin ve Ankara'da yürütülen araştırmaya dayanmaktadır. İnsan Hakları İzleme Örgütü, eğitimle ilgili durumlarını değerlendirmek amacıyla kamplarda kalmayan Suriyeli mülteci ailelerle görüştü. Kamplarda kalmayan mültecilerle görüşme sebebimiz, bu kesimdeki okula kayıt olma oranının kamplardaki kayıt oranına göre daha düşük olmasıydı.
İnsan Hakları İzleme Örgütü toplamda 50 hane halkıyla yüzyüze ve bir hane halkıyla da telefonla görüştü. Görüşmelerin hepsinde hane halkının tamamı görüşmede mevcut değildi. Görüşmelerde bulunan ve doğrudan konuşulan 136 kişinin 71'i 5 ila 17 yaş arasındaki çocuklardı. Görüşmelerde bulunanlar arasında 18 yetişkin erkek, 42 yetişkin kadın, 35 erkek çocuğu ve 36 kız çocuğu yer alıyordu. Görüşmelerde olmayan aile bireyleri de dahil olmak üzere, İnsan Hakları İzleme Örgütü 233 kişinin durumuyla ilgili bilgi topladı. Bunların 113'ü okul çağındaki çocuklardı. 48 hane halkından 19'u kendilerini Arap olarak tanımlarken 15'i Kürt, ikisi Türkmen, biri Çerkes olduklarını söyledi. Geri kalanlar ise etnik kimliklerini belirtmedi. Suriye'de, Halep, Halep kırsalı, Şam, İdlib, Afrin, Kamışlı, Amuda, Resulayn, Haseke ve Homs bölgelerinden gelmişlerdi. Görüşülen aileler yerel ve uluslararası STK'ların yönlendirmeleri ve her şehirdeki Suriyeli mülteci toplulukları arasından irtibatta olduğumuz kişiler aracılığıyla belirlendi.
Görüşmelerin çoğunluğu özel evlerde gerçekleştirilirken altı tanesi halka açık parklarda ve biri mültecilere destek merkezinin bekleme odasında yapıldı. İnsan Hakları İzleme Örgütü bütün görüşmelerin güvenli ve mahrem yerlerde yapılmasına özen gösterdi. Görüşmeler tercümanlar aracılığıyla, Arapça ve Kürtçe yapıldı. Görüşülen kişilerin tamamına, araştırmanın niteliği ve elde edilen bilgileri nasıl kullanacağımızla ilgili açıklama yapıldı ve her görüşülenin sözlü onayı alındı. Hepsine, sorulara cevap vermeyecebilecekleri ve diledikleri zaman görüşmeyi sonlandırabilecekleri belirtildi. Araştırmaya katılanlara herhangi bir maddi karşılık verilmedi. İnsan Hakları İzleme Örgütü gizli kalmayı isteyen kişi ve kurumların kimliklerini saklı tutmaktadır.
Herhangi bir anket ya da istatistiki çalışma yürütmedik; bulgularımızı yaptığımız kapsamlı görüşmelere ve önceden yayınlanmış, çok sayıda ve değişik malzemelerin analizine dayandırıyoruz. İnsan Hakları İzleme Örgütü Türkiye Cumhuriyeti Milli Eğitim Bakanlığı (MEB), Göç İdaresi Genel Müdürlüğü (GİGM), Gaziantep Belediyesi ve Suriye Geçici Hükümeti Eğitim Bakanlığı temsilcileriyle de görüştü. Ayrıca Birleşmiş Milletler Çocuklara Yardım Fonu (UNICEF), Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Komiserliği (BMMYK), uluslararası ve ulusal hükümet dışı kuruluşların (STKlar) temsilcileri, Suriye okul müdürleri, yaygın eğitim verenler ve öğretmenlerle de görüşmelerde bulunduk. Kriz hallerinde eğitim ve Türkiye eğitim politikaları konularında uzmanlara da danıştık.
Suriye'de silahlı çatışmaların başladığı 2012'den bu yana 2 milyondan fazla mülteci sınırı aşarak Türkiye'ye geçti.[2] Türkiye, topraklarına gelen sığınmacılarla ilgili genellikle “açık kapı” politikası güdüyor.[3] Türkiye'nin bu göç akınına “istikrarlı bir biçimde yüksek standartlarda” cevap vermesi BMMYK ve diğer gözlemciler tarafından övgüyle karşılanıyor[4]. Bu açık kapı politikası, Türkiye'yi dünyanın en fazla mülteci barındıran ülkesi konumuna getirdi.[5] Türkiye'nin politikaları son dört yılda, acil durumda müdahale politikasından, uzun süreli yer değiştirme olaylarından kaynaklanan uzun vadeli kaygıları dikkate alan bir politikaya dönüştü.
Hükümetin açıklamalarına göre, Suriyeli mülteci krizi için Türkiye Şubat 2015 itibariyle toplam 6 milyar Dolar harcarken, uluslararası bağışçılardan aldığı toplam katkı 300 milyon Dolar'da kaldı.[6] Türkiye'nin yaptığı harcama “Suriye [mülteci] kriziyle için bugüne dek yapılmış” en büyük katkıyı temsil ediyor.[7]
Türkiye hükümetinin Türkiye-Suriye sınırı yakınında kurduğu 25 kampta, 13 Ağustos 2015 tarihi itibariyle 262,134 Suriyeli mülteci yaşıyordu ve kampların tamamı doluydu.[8] Mülteci nüfusun kalan %85'i “şehir mültecileri” olarak, ülkenin dört bir yanındaki il ve ilçelere dağılmış durumda. Mültecilerin en yoğun yaşadığı Güneydoğu bölgesinde, Suriye sınırı yakınındaki bazı kentlerin nüfusları, yoğun mülteci akını sebebiyle yüzde 10 veya daha fazla arttı.[9] Ayrıca, Suriye'den gelen mültecilerin İstanbul, Ankara ve İzmir gibi büyük kentlere de yerleştiği görülüyor. Ocak 2015 itibarıyla İstanbul'un Suriyeli mülteci nüfusunun 330,000'e ulaştığı ifade ediliyor.[10]
Türkiye 1951 Mülteci Sözleşmesine taraf olmakla beraber, sözleşmenin sağladığı korumayı sadece Avrupa'dan gelen mültecilerle sınırlı tutan coğrafi çekinceyi hâlâ koruyan tek ülke.[11] Bunun sonucu olarak, Türkiye Suriye'deki şiddet veya zulümden kaçan kişilerin mülteci statüsünü hukuken tanımıyor ve bu kişilere sığınma sağlamıyor. Bu yüzden, krizin ilk günlerinde Türkiye hükümeti, ülkeye gelen Suriyelilerden “misafir” olarak söz ediyordu.[12] Ekim 2011'de[13] Türkiye “geçici koruma” rejimi kurarak, Suriyelilere ve Suriye'de yaşayan Filistinlilere, Türkiye'ye vizesiz giriş hakkı, zorla geri gönderilmeme ve insani yardıma erişim haklarını tanıdı.[14]
Nisan 2014'te yürürlüğe giren ve göçle ilgili oldukça kapsamlı bir kanun olan Yabancılar ve Uluslararası Koruma Kanunu (YUKK)[15] Suriyeliler ve Suriye'den gelen Filistinliler için mevcut koruma planını, bu kişilere kanunen yasal statü tanıyarak ve kampların dışında yaşamalarına izin vererek güçlendirdi. Ayrıca, İçişleri Bakanlığı'na bağlı ve Suriyeli mültecilerin kayıt altına alınmasını da kapsayan, sığınmayla ilgili konulardan sorumlu olan, Göç İdaresi Genel Müdürlüğü adlı yeni bir birim kuruldu.[16] Bundan önce mültecilerin kayıt altına alınması, kampların kurulması ve kampların içinde ve dışında yaşayan mültecilere destek verilmesine dair koordinasyon, T.C. Başbakanlığı'na bağlı Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı'nın sorumluluğundaydı.
Bunu takiben yayınlanan Ekim 2014 tarihli yönetmelik[17] , geçici koruma altındaki kişilerin kayıt altına alınmasıyla ilgili kural ve usullerin yanı sıra, bu kişilerin hak ve salahiyetlerini netleştiriyor.[18] Yönetmelikte, yasa kapsamına giren kişilerin ücretsiz acil sağlık hizmeti alma, ülkede yasal olarak ikamet ettiklerini gösterir kimlik kartı edinme, barınma, gıda ve diğer hizmetlerin verildiği “barınma merkezleri”ne erişim, ülkeye düzensiz yollarla girdikleri gerekçesiyle gözaltına alınmama hakkı, aile birleşimine erişim, hukuki danışma ve ücretsiz çeviri hizmetlerine erişim ve geldikleri ülkelere zorla geri gönderilmekten (refoulement)[19] korunma hakları olduğu belirtilmektedir.[20]
Eylül 2014'te Milli Eğitim Bakanlığı (MEB) yayınladığı 2014/21 no.lu Genelgeyle Nisan ayında yürürlüğe giren göç yasasıyla uyumlu olarak, geçici korumadan yararlanan kişilerin eğitimiyle ilgili yeni düzenlemeler yaptı. Bu genelgeyle, diğer tedbirlerin yanı sıra, yasa ve yönetmelikte eğitimle ilişkili olan kararların hayata geçirilmesinden sorumlu olan il komisyonlarının kurulması, Suriye “geçici eğitim merkezleri” için akreditasyon sistemi oluşturulması ve devlet okullarına kayıt yaptırmak için “ikamet izni” değil “yabancı tanıtma belgesi”nin yeterli olduğu karara bağlandı.[21]
Türkiye hükümeti, Suriyeli mülteci çocukların eğitim görmeleri konusundaki kararlılığını açık bir dille ifade etti. 2 Ekim 2015 tarihinde MEB müsteşar yardımcısı Yusuf Büyük, “Eğer bu öğrencileri eğitemezsek yanlış ellere düşerler, çeteler, suçlular tarafından sömürülürler... Biz ülkemizin standartlarını iyileştirmeye çalışıyoruz; bu, Suriyeliler için de standartların iyileşmesi anlamına gelir” dedi.[22] Zaten 2014/21 no.lu genelgenin çıkmasının sebebi de, Bakanlığın Suriyeli mülteci öğrencilerin okula gitmesini engelleyen “dil engeli, hukuki engeller ve teknik altyapı eksikliği gibi... engellerin ortadan kaldırılması” için çalışmak gerektiğini kabul etmesiydi.[23]
Türkiye'de, Suriyeli ilk ve ortaokul çağındaki çocukların örgün eğitim almaları için birbirine paralel işleyen iki sistem bulunuyor. Bunlara ilaveten, çeşitli yaygın eğitim yolları da mevcut.[24]Devlet okullarında ve geçici eğitim merkezlerinde eğitim hizmeti verilmesi, MEB, UNİCEF, BMMYK ve diğer bağışçılar arasındaki ortaklık sayesinde gerçekleştirilebildi. Bu hizmetlerin koordinasyonu ve denetlenmesinin sorumluluğunu aslen MEB üstlenirken, UNICEF ve BMMYK teknik ve finansal destek sağlıyor. Örneğin, 2014/21 no.lu genelgenin hazırlanma sürecinde MEB bu kurumlarla istişarelerde bulundu.[25]İlaveten, UNICEF Suriyeli öğrencilerin MEB'in (YOBİS olarak bilinen) veritabanına kayıt edilmesi ve buradan izlenmesi için teknik destek sağladı,[26] geçici eğitim merkezlerinin inşa edilmesi için kaynak desteği verdi[27] ve geçici
2014-2015 eğitim yılında Suriyeli öğrencilerin eğitimi için yapılan harcamanın, Milli Eğitim Bakanlığı'nın tahminlerine göre 700 milyon liralık ek bir mali külfet getirmiş olmasına rağmen, Bakanlık Suriyeli mültecilerin eğitimi için özel bir fon ayırmış değil. Onun yerine, ilgili masraflar bakanlığın genel bütçesinden karşılanıyor. Bu yüzden Suriyeli mültecilerin eğitimi için yapılan toplam harcama hakkında daha detaylı bilgi mevcut değil.[30]
Türkiye'deki devlet okulları, resmi olarak hükümet tarafından kayıt altına alınmış ve geçici korumadan faydalanan ilk ve ortaokul çağındaki bütün Suriyeli öğrencilere açıktır.[31] 2014/21 no.lu genelgeye göre, hükümetçe verilmiş kimlik kartının (yabancı tanıtma belgesi) sunulması halinde herhangi bir devlet okuluna kayıt yaptırmak mümkün.[32] Okula kayıt yaptırmak ücretsiz, ancak velilerden yıl boyunca “faaliyet gideri” olarak ek para talep edilebiliyor.[33]Şehir merkezlerinde, genellikle yaşanılan mahallede, yürüme mesafesinde okullar bulunuyor, kırsal alanlarda ise devlet öğrencilere ücretsiz araç araç sağlıyor.[34]
2012 itibarıyla, Türkiye'deki okullar “4+4+4” adıyla anılan sistemle eğitim veriyor: 12 yıl ücretsiz zorunlu eğitimin 4 yılı ilk, 4 yılı orta ve 4 yılı lise eğitiminden oluşuyor. Ayrıca, öğrenciler beşinci sınıftan itibaren mesleki eğitime (dini mesleki eğitim de dahil) kaydolabiliyor.[35]
2014-2015 eğitim-öğretim yılında Türkiye'nin devlet okulları sistemindeki ilk, orta ve liselere toplam 36,655 Suriyeli öğrenci kayıt yaptırmıştı.[36] Bu sayı, Türkiye'nin toplam öğrenci nüfusunun yüzde 0.22’sine tekabül ediyor.[37] Bir önceki eğitim yılında 7,875 olan kayıtlı öğrenci sayısına kıyasla görülen artış, 2014/21 no.lu genelgenin etkisini ortaya koyuyor.[38] Ancak yine de bu sayı, okul çağındaki Suriyeli mültecilerin ancak yüzde altısını teşkil ediyor; yani, Suriyeli çocukların büyük bir çoğunluğu, teorik olarak Türkiye'de devlet okullarına gidebilecekken, pratikte gitmiyorlar.
Türkiye'deki eğitim sistemi oldukça merkezi ve okulların kendi başlarına karar vererek harcayabilecekleri, kendilerine tahsis edilmiş özel bir ödenekleri yok.[39] Türkiye'deki bir düşünce kuruluşu bu konuyla ilgili şu değerlendirmede bulundu: “okulların Suriyeli çocukların ihtiyaçlarını karşılayabilecek çözümleri bulma ve bunları fonlama olanakları yok.”[40] Türkiye'de Suriyeli mültecilerin en yoğun olduğu güneydoğu illerinde[41] okullar “[Suriyeliler gelmeden önce] kayıt oranları, öğretmen başına düşen öğrenci sayısı ve her sınıfa düşen öğrenci sayısı gibi temel eğitim göstergeleri bağlamında zaten dezavantajlı konumdaydı.”[42] Bu alanlardaki kamu eğitim hizmetleri, şimdi Suriyeli öğrenci akınıyla karşı karşıya kalındığı için “son derece zorlanıyor”.[43]
Geçici eğitim merkezleri, mülteci kamplarının hem içinde hem dışında faaliyet gösteren, Suriye müfredatına bağlı kalarak Arapça eğitim veren ilk ve orta dereceli eğitim merkezleridir.[44] Uygulanan müfredat, Suriye'de kullanılan resmi müfredatla büyük oranda aynı; yalnız, içindeki Beşar Esad ve ailesi ile Baasçılık gibi konuları içeren, Suriye hükümetini destekleyici referanslar kaldırılmış.[45] Merkezi Türkiye'de bulunan Suriye Geçici Hükümeti Eğitim Bakanlığı, söz konusu müfredatı, MEB ile işbirliği içinde düzenliyor ve dağıtımını yapıyor.[46] 2014 sonbaharında MEB, kampların dışındaki geçici eğitim merkezlerini de, ulusal eğitim sistemine dahil etmek üzere kayıt altına almaya başladı.Türkiye'deki üniversiteler tarafından tanınması öngörülen ve lisenin tamamlanmasıyla verilen bir Suriye denklik sınavı da ilk olarak MEB denetiminde, Haziran 2015'te gerçekleştirildi. Bu sınava katılmak için yaklaşık 8,000 öğrenci kayıt oldu.[47]
Geçici eğitim merkezleri ülkenin her yerinde yok; 81 ilin, özellikle Suriye nüfusunun yoğun olduğu on dokuzunda bulunuyor.[48] 2014-2015 eğitim yılında kamplarda 34, kampların dışında da 232 geçici eğitim merkezi faaliyet gösterdi. 2014-2015 yılında geçici eğitim merkezlerinin ilk ve orta bölümlerine kayıt yaptıranların sayısı kamplarda 74,097, kamp dışında ise 101,257 oldu.[49]
Bazı geçici eğitim merkezleri yereldeki resmi makamlarca işletilirken, diğerleri yardım dernekleri ve bireysel bağışçılar tarafından kurularak yürütülüyor.[50] Birçoğunun yıllık ücreti 440 TL-650 TL arasında değişiyor ve ek olarak, ulaşım için aylık 60 - 120 TL civarında servis ücreti isteniyor. Bunlar, birçok aile için karşılanabilir rakamlar değil.[51]Diğer geçici eğitim merkezlerinin aşırı kalabalık olması ya çocukların eğitime erişimini kısıtlıyor ya da aldıkları eğitimin kalitesini düşürüyor.[52]
Okul çağındaki çocuklardan bazıları camiler, kayıt dışı geçici eğitim merkezleri veya hükümet dışı kuruluşlar tarafından sağlanan yaygın eğitim programlarına devam ediyor. Bu hizmetlerden Türkiye çapında kaç çocuğun yararlandığına dair kapsamlı bir veri bulunmuyor. Camilerdeki derslere giden çocukların velileri, bu tür programların tamamen Kur'an eğitimine yoğunlaştığını ve genellikle ücretsiz olduğunu söyledi.[53] Kayıt altına alınmamış veya MEB'in koyduğu standartlara uygun olmayan geçici eğitim merkezleri hiçbir şekilde akreditasyon alamıyor ve buralarda eğitimlerini tamamlayan öğrencilere geçerliliği kabul edilmiş eğitim sertifikaları verilmiyor.[54] STKların destek merkezlerinde haftada bir veya iki gün İngilizce, Arapça, Türkçe, bilgisayar, müzik ve benzeri konularda dersler veriliyor.[55]
Bu rapor için görüşülen ailelerden üçü, çocuklarını örgün eğitim yerine mahalle camilerindeki Kur'an kurslarına gönderiyordu. Bu kurslar Türkiye devletince denetlenmiyor ve akredite olan ve denetlenen bir okulun yerini tutacak yeterlilikte değiller. 11 yaşındaki Alaa, görüşmenin yapıldığı sırada, birkaç aydır böylesi bir kursa gidiyordu ve İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne şunları söyledi:
Orada ders görmeyi çok sevmiyorum. Bize sadece hadis [Hazreti Muhammed'in sözleri ve davranışları] ezberletiyorlar, hepsi bu. Ben derslerde iyiyim ama çok sıkılıyorum. Arapça öğrenmeyi seviyorum ama sadece alfabeyi ve okuyup yazmasını öğreniyoruz. Diğer konularda ders yapmayı özledim.[56]
Ekim 2015 itibariyle, Türkiye'deki 5-17 yaş arasındaki Suriyeli mülteci çocuk nüfusu yaklaşık 708,000'di.[57] 2014-2015 eğitim döneminde Türkiye hükümetinin idaresindeki 25 kampta yaşayan okul çağındaki çocukların yaklaşık yüzde 90'ı okula kayıt yaptırmışssa da,[58] kamplardaki çocuk sayısı, okul çağındaki Suriyeli çocuk nüfusunun sadece yüzde 13'ünü teşkil ediyor.[59] Kampların dışında yaşayan Suriyeli mülteci çocukların eğitim durumu oldukça kötü: 2014-2015 eğitim yılında geçici eğitim merkezlerine ve devlet okullarına kayıt olma oranı yüzde 25 olarak tahmin ediliyor.[60]
Türkiye Suriyeli mültecilerin devlet okullarına gitmesini hukuken mümkün kılarak ve Suriyeliler için oluşturulan geçici eğitim merkezlerine olur vererek Suriyeli mülteci çocukların eğitim haklarını kullanmalarına yönelik önemli adımlar attı.
Ancak, hukuki engellerin kaldırılması sadece ilk adım. Uygulamada Suriyeli çocukların okula gitmesinin önünde daha birçok engel var. Birçok anne baba ve çocuk İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne Türkiye'nin garanti altına aldığı ücretsiz eğitim olanağından, ekonomik zorluklar yüzünden çocukların çalışma hayatına atılması, Türkçe engeli ve toplumsal uyum konusundaki zorluklar sebebiyle faydalanamadığını söyledi. Milli Eğitim Bakanlığı Ocak 2016'ya kadar 270,000 Suriyeli çocuğun okula gitmesini ve bu sayının 2015-2016 eğitim yılı sonunda 370,000 Suriyeli öğrenciye ulaşmasını hedeflediklerini açıkladı.[61] Aşağıda dile getirilen engellerin kaldırılması bu hedeflere ulaşmak için çok önemlidir.
Mersin'de yaşayan dört çocuk annesi Fatima İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne 9 ve 11 yaşlarındaki iki oğlunun okula gitmeme sebeplerini şu sözlerle anlattı: “ne nasıl kayıt yaptıracağımız hakkında herhangi bir bilgimiz var ne de okula gitmelerine izin olup olmadığını biliyoruz. Ayrıca, artık çalışmaya da başladılar.” Fatima, kocasının çalışma izni olmadığı için, yasadışı olarak ve çalışma izni olan iş arkadaşlarından çok daha düşük ücretle çalıştığını söyledi. Kocasının kazancının ancak geçinmelerine ve sigortalı olmadıkları için sağlık masraflarına yettiğini, oğullarının bu nedenle çalıştığını ifade etti.[62]
İnsan Hakları İzleme Örgütü'nin görüştüğü 13 yaşındaki Ali okula gitmeyi Halep kırsalındaki okulu bombalandığında bıraktığını söyledi. Türkiye'ye Mayıs 2014'te gelen Ali okula kayıt olmamış. Ali “Önceleri okula gitmemize izin verilmiyordu çünkü ikamet iznimiz yoktu. Artık Yabancı Tanıtma Belgemiz var ve ben okula gitmek istiyorum ama orada hiçbir şey anlamayacağım. Türkçem iyi değil ve benim için çok zor olacak”[63] derken, babası da “Ayrıca bu bölgede Suriyelilere karşı bir gerilim ve ayrımcılık var; çocuklarımızla kavga etmelerini istemiyoruz” diye ekledi.[64]
Çocukları okula gitmeyen ailelerin çoğunluğu çocuklarını geçici eğitim merkezlerine göndermeyi tercih edeceklerini, ama bu mümkün olmazsa devlet okuluna da göndermeye razı olduklarını söyledi. Hatta, bir gün Suriye'ye geri dönmeyi planladıkları için Türkçe eğitimin “faydasız” olduğunu söyleyen veliler bile mümkün olsa çocuklarını devlet okuluna kayıt yaptıracaklarını, bugüne dek bunu, kayıt için ikamet izni gerektiğini düşündükleri için veya lisanla ilgili endişeleri yüzünden yapmadıklarını ifade ettiler.[65] Benzer bir şekilde, 2014 yılında ülkenin güneydoğusunda Suriyeli mültecilerin eğitimle ilgili ihtiyaçlarını belirlemek amacıyla yapılan bir araştırmada, yetişkin katılımcıların yüzde 80'inin mümkün olursa çocuklarını devlet okullarına göndereceklerini söylediği tespit edilmişti.[66]
Bu rapor için görüşülen 50 hane halkından 32'si, ekonomik koşulları, gerek devlet okullarına, gerek geçici eğitim merkezlerine erişimlerinin önündeki esas engel ya da kararlarını etkileyecek büyüklükte bir zorluk olarak tanımladı. Devlet okullarına gitmenin önündeki temel engel ya da zorluk olarak 20 aile lisan meselesini gösterirken, 17 aile ise Türkiyeli çocuklarla toplumsal uyumu bir sorun olarak tanımladı. 11 ailenin nasıl kayıt yaptıracağına dair hiçbir fikri yoktu veya kayıt için ne gerektiği konusundaki bilgileri yanlıştı. 4 aile, 2014/21 no.lu genelge çıkmadan önce en az bir kez okula kayıt yaptırmak isteyip reddedildiğini ve sonrasında tekrar denemediklerini söylerken, 5 aile ise yakınlarında geçici eğitim merkezi bulunmadığı için bir Suriye okuluna kayıt yaptıramadıklarını anlattı.
Suriyeli Türkmenlerin dışındaki Suriyeli mülteci ailelerin çoğu Türkiye’ye gelirken hiç Türkçe bilmiyordu. Bu rapor için görüşülen veliler, çocuklar, STK temsilcileri ve diğer paydaşlar sıklıkla devlet okullarına gitmenin önündeki önemli engellerden birinin dil bilmeme olduğunu ifade etti. Bu rapor için görüşülen 50 hane halkından sekizi çocuklarının devlet okullarına gitmemelerinin birincil sebebi olarak dil sorununu gösterirken 12 hane halkı da dil bilmemeyi, çocukların okula gitmemeleri veya okulda yaşadıklarıyla ilgili önemli bir zorluk olarak tanımladı.
Bu sorunun kişiyi ne kadar etkilediğinin, kaç yaşında olduğuyla yakından ilişkili olduğu anlaşılıyor.[67] Devlet okulunda çalışan bir öğretmen kendi okulunda yaptığı gözlemi İnsan Hakları İzleme Örgütü’ne şöyle aktardı:
Türkiye'nin devlet okullarına en kolay uyum sağlayanlar küçük çocuklar oluyor çünkü Türkçeyi çok hızlı öğreniyorlar. Ancak, dördüncü, beşinci sınıf söz konusu olduğunda bu çok daha zor. Okulda çok az yaşça büyük Suriyeli çocuğun olmasının sebebi bu.[68]
Aileler de daha küçük çocukların Türkçeyi daha hızlı öğrendiğini ve bu sayede, uyum döneminde ders ve ödevlerle uğraşırken bunun akademik sonuçlarının daha hafif olduğunu belirtiyorlar.[69]
Sığınmacı ve Göçmenlerle Dayanışma Derneği (SGDD) İstanbul’da yaşayan mültecilere yönelik çok amaçlı bir destek merkezi işletiyor. Bir SGDD çalışanı İnsan Hakları İzleme Örgütü’ne, merkezin hizmetlerinden faydalanan ailelerin eğitim seviyelerini yakından izlediklerini ve kayıt yaptırmada dil engelinin önemli olduğunu kaydettiklerini söyledi:
Aileleri, çocuklarını okuldan almamaları için teşvik ediyoruz. Çocukları okuldan alırlarsa da, sebebi ya dil engeli yüzünden okulda bir şey öğrenememeleri ya da ekonomik zorluklar oluyor.[70]
Dil engelinin, Suriyeli öğrencilerin devlet okullarına gidebilmelerinin üzerindeki etkisi dikkate değer. Bir raporda belirtildiği gibi, mülteci gençlerin ve çocukların, eğitim dilinin Türkçe olduğu devlet okullarına gidebilmeleri için “özel okur yazarlık programları ve telafi dersleri [yapılması] son derece acil bir ihtiyaç.”[71]
Her ne kadar bir Milli Eğitim Bakanlığı yetkilisi Haziran 2015’te İnsan Hakları İzleme Örgütü’ne, bakanlığın geçici koruma kapsamına giren kişiler için hızlandırılmış dil programı geliştirmenin ilk adımlarını attığını söylediyse de, halihazırda Türkiye’nin devlet okullarında anadili Türkçe olmayanlar için düzenlenmiş örgün veya sistematik herhangi bir destek mevcut değil.>[72]Bakanlık Eylül 2015’te “birinci sınıflar için dil kartları ve etkinlikler seti” geliştirildiğini ve daha ileri düzeydeki eğitim malzemelerinin geliştirilmesine “önümüzdeki iki ay içinde başlayacağını” doğruladı.[73] Benzer şekilde, BMMYK, UNICEF ve ulusal kurumlar arasında bir ortaklık olan Türkiye Birleşmiş Milletler Bölgesel Mülteci ve Dayanıklılık Planı, eğitim sektöründe >Nisan-Mayıs-Haziran 2015 dönemi için yaptığı güncellemede şunu şöylemektedir:
[m]ülteci çocukların ulusal sisteme yerleştirilmesine yönelik mevcut çabalar, mültecilere Türkçeyi yabancı dil olarak öğretmek için eğtim materyalleri ve kapasitenin sağlanması yoluyla arttırılacak.[74]
Bu tür programlara acil ihtiyaç var. Bir ilkokul öğretmeni İnsan Hakları İzleme Örgütü’ne okulların bu tür girişimleri kendilerinin geliştirmesinin çok mümkün olmadığını çünkü öğretimi kendilerinin üstlenmesi halinde Bakanlığın öğretmenlere fazla mesai ödemesi gerekeceğini söyledi.[75] STKlara ait mültecilere destek merkezlerinde çocuklar için, kısıtlı da olsa Türkçe dil dersleri bulunuyor ama bu hizmetlerden ancak böylesi merkezlerin bulunduğu İstanbul ve Gaziantep gibi şehirlerde yaşayan aileler faydalanabiliyor.[76] Ayrıca, İnsan Hakları İzleme Örgütü’nün bu rapor için görüştüğü ailelerin birçoğu bu tür programların varlığından haberdar değildi.
Milli Eğitim Bakanlığı, Türkiye vatandaşlarına Hayat Boyu Öğrenme Müdürlüğü aracılığıyla “okuma yazma ve dil kursları” sunuyor[77] ancak ne ilgili yönetmelikte ne de MEB genelgesinde bu kurslara geçici koruma kapsamındakilerin de katılabileceğine ilişkin açık bir bir ifade yer almıyor. Kaldı ki, İnsan Hakları İzleme Örgütü’nün görüştüğü ailelerden yalnızca birinin bu kursların varlığından haberi vardı.
40 yaşındaki Aisha, 11 yaşındaki oğlu Muhammed’i ve 13 yaşındaki kızı Barfeen’i birkaç ay boyunca İzmir’deki bir ilkokuldaki haftada üç saatlik Türkçe okuma yazma kursuna gönderdiğini söyledi. “Diğer öğrenciler okuma yazması olmayan daha yaşlı Türkiyeli kadınlardı, bizimkiler sınıftaki tek çocuktu. Biz bu kurstan komşularımız sayesinde haberdar olduk” dedi.[78]
Aslen Halepli olan 42 yaşında, altı çocuk babası Omar İnsan Hakları İzlemeÖrgütü’ne, ailece yaşadıkları İzmir’de çocuklarının okula gitmediğini söyledi. Çocukların eğitim görmesini önemsemesine rağmen “ilk önce Türkçe dersiyle başlamazlarsa onları Türkiye devlet okuluna göndermenin bir faydası olduğuna” inanmıyordu.[79]
20 yaşındaki Jabber de Suriye’de askere alınmak istemediği için dul annesi ve küçük kardeşleriyle Kamışlı’dan kaçtığını anlattı. Kendisiyle Turgutlu’da görüşen İnsan Hakları İzleme Örgütü’ne 14 ve 13 yaşlarındaki erkek kardeşlerinin çalıştıkları için yanında olmadığını söyledi. “Oğlanların okulda olmamalarının en büyük sebebi Türkçe bilmemeleri. Yakında Suriye’ye dönmeyi planlıyoruz çünkü burada hayat çok zor.”[80]
Türkiye’de devlet okullarına kaydolabilmiş Suriyeli öğrenciler için bile dil engeli önemli bir sorun. 13 yaşındaki Omar 2012 sonunda ailesiyle birlikte Şam’dan İstanbul’a geldiğinde beşinci sınıfa gidiyormuş. Birçok Suriyeli mülteci ailenin aksine, Omar’ın ailesinin oturma izni varmış ve bu sayede hemen bir devlet okuluna, kendi okuduğuna denk sınıfa kayıt yaptırabilmiş. Ancak bir yandan yeni çevresine alışmaya çabalarken bir yandan da yeni bir dil öğrenmeye çalışıyormuş. Omar, Türkçeyi zor konuştuğu için sınıf arkadaşlarının kendisiyle sık sık dalga geçtiklerini anlattı. Annesi Rana’ın İnsan Hakları İzlemeÖrgütü’ne anlattıkları ise şöyleydi:
Her sabah ağlayarak okula gitmek istemediğini söylüyordu. Omar’ın devlet okulundaki öğretmenlerinden biri bana Omar Türkçe bilmediği için, onu okula göndermemin anlamsız olduğunu söyledi. Öğretmen bana, işe yarayabileceğini düşündüğü bir dil kursundan söz etti ama orası da yalnızca üniversite öğrencilerini kabul ediyormuş. Etraftan araştırdık ama çocuklara Türkçe öğretecek başka bir yer bulamadık.[81]
Omar ertesi sene Suriyeliler için geçici eğitim merkezine kaydolabilmiş ama akranlarının birçoğu onun kadar şanslı değil. 16 yaşındaki Rasha İnsan Hakları İzleme Örgütü’ne Ağustos 2013’te Suriye’nin Kamışlı ilçesinden İzmir’e ilk geldiklerinde, mahallelerindeki devlet okuluna kayıt olmak istediğinde bunu reddettiklerini söyledi. Bir yıl sonra, MEB’in 2014/21 no.lu genelgesinin yayınlanmasınınardından tekrar okula kaydolmaya çalışan Rasha’ya, okul idaresi kayıt olabileceğini ama kaydını yaşıtları gibi onuncu sınıfa yaptırması gerektiğini söylemiş.
Türkçe bilmediğim için bu durum benim için çok zordu. Sekizinci sınıfa kaydolabilir miyim diye sorduk ama okul müdürü hayır dedi. Dil engeli okula gitmemi imkansızlaştırdı.
Rasha Suriye’deyken okula gitmeyi seviyormuş. “Artık okula gidemiyorum, bu çok fena. Bu duruma alışmak çok zor. Ara sıra işe gidiyorum, ablamlar gitmediğinde onların yerine fabrikada çalışıyorum. Geleceğimi hayal ettiğimde hiçbir şey görmüyorum.”[82]
Dil engeline ek olarak, dil bilgisi kısıtlı olan ve sık sık görüldüğü gibi son birkaç yıl okula gidememiş Suriyeli öğrenciler söz konusu olduğunda, bu öğrencilerin Türkiye sistemine kaydedilmelerine ilişkin kapsayıcı kuralların bulunmaması da sorunu derinleştiriyor. Hane halklarıyla yapılan görüşmeler sırasında hazır bulunan okul çağındaki 113 çocuğun, savaşın başlamasından bu yana yaşadıkları okul kaybı ortalama iki yıl. İnsan Hakları İzleme Örgütü’nün görüştüğü 11 çocuk, Türkçe bilgilerinin yetersiz olması sebebiyle veya okula gitmedikleri seneler dikkate alınarak, devlet okullarındaki yaşıtlarından birkaç yıl küçük sınıflara kaydedilmişken 8 çocuğun gittikleri okul tarafından yaşlarına uygun sınıflara yerleştirildiği belirtildi. Çocuklarla yapılan görüşmeler bu uygulamanın özellikle yaşça daha büyük çocukları başarısızlığa mahkum ettiğini ve aslında eğitimlerine devam etmek isteyen bazıları için de önemli bir caydırıcı unsur olduğunu göstermiştir.
Samir ve Mohammed11 yaşındaki Samir ve 7 yaşındaki Mohammed İzmir’de yaşayan iki kardeş. Samir okula gitmiyor; onun yerine günlerini babasıyla beraber bir ayakkabı atölyesinde, tüm gün asgari ücretin altında bir maaşla çalışarak geçiriyor.[83] Mahallelerindeki devlet okulunda birinci sınıfı bitiren Mohammed ise hem akademik hem de sosyal anlamda son derece başarılı. Bu iki kardeşin hikayesi Suriyelilerin örgün eğitime kayıt yaptırmalarını etkileyen unsurları ve tedbirlerin etkin biçimde uygulanmasının okula gitmeyen Suriyeli çocuklar için nasıl önemli bir fark yarattığını ortaya koyuyor. Ailenin anlatımına göre, Samir ve Mohammed 2013 başlarında, hayatları savaş yüzünden artık çekilmez hale gelince anne babalarıyla birlikte Halep'ten kaçmışlar. İlk olarak gittikleri Beyrut'ta çocuklar aşırı kalabalık yüzünden okula gidememiş. 2014'te aile akrabalarının yaşadığı İzmir'e geçmiş. Yabancı Tanıtma Belgelerini aldıktan sonra, sorumlu bir anne baba olarak çocuklarını o Eylül okula kaydettirmeye gitmişler. Okul yürüme mesafesindeymiş, ücretsizmiş ve iki çocuğun da kaydını yapmış – ancak, okul görevlileri Samir'i beşinci, Mohammed'i birinci sınıfa yerleştirmişler. Mohammed çok küçük olduğu için yeni çevresine ve yeni bir dile kolayca alışmış. Ailesi İnsan Hakları İzleme Örgütü araştırmacısına Mohammed'in 2014-2015 eğitim yılı karnesini gösterdi. Karnedeki tüm notlar mükemmeldi. Sınıfındaki tek Suriyeli o olmasına rağmen Mohammed şöyle konuştu:
Samir ise, Mohammed'in aksine, okula başladığında çok az Türkçe biliyormuş. O, dersleri takip etmenin imkansız olduğunu anlattı..
Samir'in babasına göre “Okuldan onu daha alt sınıfa koymalarını istedik. Yaşı ve boyu posu yüzünden daha küçük bir sınıfta okumasına izin vermelerinin mümkün olmadığını söylediler. Türkçe'nin Araplar için ne kadar zor olduğunu anlatmaya çalıştık ama hayır dediler. [bir çözüm bulmak] umurlarında değildi.”[86] Bir hafta sonra Samir artık okula gitmek istemediğini söylemiş. Samir ve Mohammed'in babası “Devlet okulları çocuklarımızı okula gönderip göndermediğimizle ilgilenmiyor. Samir okulu bıraktıktan sonra arayıp soran bile olmadı” dedi. Araştırmayla ilgili kısıtlardan dolayı İnsan Hakları İzleme Örgütü Samir'in okuluyla irtibata geçip olaylarla ilgili okulun bakış açısını öğrenemedi. Ancak, babanın ifadeleri doğruysa; okulun Samir'in koşullarına cevap verebilecek sorumlulukta hareket etmediğini ve Milli Eğitim Bakanlığının “okul yönetimleri.... uyum zorluğu çekenlere gerekli destek ve yardımı sağlayacaktır” şartına uygun davranmamış olduğunu söylenebilir.[87] |
Ege'de bir ilçe olan Turgutlu'da yaşayan Suriyeli bir ailenin anlattıkları, Samir ve Mohammed'in yaşadıklarıyla şaşırtıcı bir benzerlik gösteriyor. Homs'tan gelen üç çocuk annesi Fatima İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne 8 yaşındaki kızı Abeer'in yerel devlet okulunda okuduğunu ve Haziran 2015'te birinci sınıfı bitirdiğini söyledi:
Abeer bu sene sınıfın en başarılı öğrencilerinden biriydi. Yaşıtlarından bir yıl geride ama gittiği ilkokul [Eylül 2014'te kayıt yaptırdığımızda] yaşından bir alt sınıfa kaydolmasına izin verdi.[88]
Ancak, yerel ortaokul farklı bir politika uygulamış. Fatima, aynı dönemde 16 yaşındaki kızı Loreen'i de kaydettirmek için okula gittiğinde, müdür “kendi yaşıtlarıyla aynı sınıfta okuması gerekir, bir alt sınıfa gidemez, istisna yapamam” demiş. Oysa Loreen, Homs'tayken, bölge yoğun bombardıman altında olduğu için yedinci sınıfta okulu bırakmış ve hiç Türkçe bilmiyormuş.
Annesi, “Dil [bilmeyince] dersi anlamak imkansız. Okuldan dil konusunda yardım istedim ama bana böyle bir şeyin olmadığını söylediler” dedi. Loreen, yaşının gerektirdiği sınıfta okumanın, üstesinden gelemeyeceği bir zorluk olduğu düşündüğü için kayıt yaptırmamış. Annesi yıkılmış:
Suriye'de okulda çok başarılıydı ve bir anne olarak bu olanlardan dolayı kendimi çok kötü hissediyorum. Bütün bir nesil yok ediliyor. [Kendini] engellenmiş hissediyor... Loreen en çok eğitimine devam edemediği için üzüldü.
Annesinin söylediğine göre, Loreen'in görüşmeye katılmama sebebi artık tam zamanlı olarak bir kuru meyve fabrikasında çalışmasıydı..[89]
Diğer destek biçimlerinin yanısıra, sınıf belirleme konusunda daha incelikli bir yaklaşım benimsendiği takdirde Türkiye'de devlet okullarına giden Suriyeli çocukların sayısı ve eğitim kalitesi artabilir.
BMMYK Orta Avrupa birimi, Eğitim Bakanlıklarına mülteci çocukların sınıf tespiti için “dil becerilerini, akademik yeterliliklerini ve geçmiş eğitim hayatlarını [ve] öğrencinin yaşını”[90] dikkate alan yönergeler hazırlaması tavsiyesinde bulunmuştur. Her ne kadar bir öğrencinin, bulunduğu ülkenin dilini konuşabilmesi dikkate alınması gereken bir unsur olsa da, bu tek kriter olmamalıdır ve Samir ve Loreen'in yaşadıklarından,Suriyeli öğrencilerin dil seviyelerini telafi etmek için devlet okullarında bir alt sınıfa yerleştirmelerinin genel bir uygulama olarak benimsenmesi gerektiği gibi bir mesaj da çıkmaz. Zira İstanbul'daki bir STK'nın da dikkat çektiği gibi “Daha alt bir sınıfa yerleştirilmek öğrenciyi psikolojik ve sosyolojik olarak zorlayan bir faktör de olabilir ve okula gitmemek için bir sebebe dönüşebilir.”[91] Bunun yerine, öğrencinin hangi sınıfa yerleştirileceğine dair kararlar, ilgili unsurlarıözenle dikkate alarak, her bir öğrenci için ayrı ayrı verilmelidir. Bazı öğrenciler için, her şey gözününe alındığında, birkaç sınıf geriden başlamak daha faydalı olabilir.
14 yaşındaki Rawan ailesiyle birlikte Ekim 2013'te Halep'ten kaçtı ve Haziran 2015'te İnsan Hakları İzleme Örgütü'yle görüştüğünde, İstanbul'daki bir Suriye geçici eğitim merkezinin dördüncü sınıfını yeni bitirmişti. Geçici eğitim merkezi dört sınıf geriden başlamasına izin vermişti çünkü Rawan dört yıldır okula gitmiyordu - iki yıl, Suriye'de yaşadıkları yer bombalandığı için ve iki yıl da Türkiye'de maddi imkansızlıklar yüzünden. Nihayet bireysel bir bağışçıdan gelen maddi destek sayesinde Ocak 2015'ten itibaren okula gitmeye başlamıştı. Her ne kadar sınıf arkadaşlarından yaşça büyük olmak başlarda zor geldiyse de, sonunda uyum sağlayabilmiş:
Hepsinden çok daha büyük olduğum için diğer çocuklar benimle alay ediyordu. Her gün eve gelince ağlıyordum. Ama sonra yüksek notlar almaya başladım, okula gittiğim için mutluyum.[92]
10 yaşındaki Sara, Suriye'de ve Türkiye'deki ilk yılında kaçırdığı eğitimi telafi etmenin yanı sıra Türkçe bilgisinin azlığı sebebiyle de mahallesindeki devlet okulunun ikinci sınıfına kaydedilmiş. Sınıf arkadaşlarından iki yaş büyük olmasına ve sınıfındaki tek Suriyeli olmasına rağmen, İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne okulun genel olarak “iyi gittiğini” söyledi.
Seneyi, sınıfımın üçüncüsü ve tüm ikinci sınıflar arasında beşinci olarak bitirdim. Öğretmenim çok iyiydi ve birbirimizi çok seviyorduk. Sınıf arkadaşlarımın hepsiyle dost olmuştum. Türkçeyi çabuk öğrendim ve bence şimdi Türklerden bile iyi konuşuyorum! Yeniden okula gitmeyi dört gözle bekliyorum. Yaz tatili daha bu ay başladı ama ben şimdiden gelecek sene için okul çantamı hazırladım bile.[93]
İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün görüştüğü bir çok aile için maddi zorluklar bir çocuğun okula gidip gidemeyeceğini belirleyen önemli bir unsur. Devlet okulları ücretsiz olsa da, ekonomik anlamda dezavantajlı olan Suriyeli ailelerin kararını etkileyebilecek – okul malzemeleri, etkinlik ücretleri ve okul aile birliği aidatları gibi- başka eğitim masrafları oluyor.[94]
Çocuk Hakları Komitesi, eğitimle ilgili bu tür gizli masraflarla ilgili kaygısını daha önce ifade etmişti.[95] Dil, toplumsal uyum sorunları veya başka sebeplerle devlet okullarına gidemeyen aileler için, alternatif olabilecek geçici eğitim merkezleri ise, eğitim ücreti ve ulaşım masrafları yüzünden söz konusu olamıyor.
Gaziantep'te yaşayan, dört çocuklu dul bir kadın olan 28 yaşındaki Nisreen İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne “Paramız yok; o yüzden üç küçük çocuğum okula gitmiyor. Buraya en yakın olan [geçici eğitim merkezi] çok pahalı: her çocuk için ayda 60 TL ulaşım ücreti vermek gerekiyor. Bunu ödeyemeyiz. Büyük oğlum araba tamircisinde çalışıyor ama 225 TL kira veriyoruz” dedi.[96]
Um Mohammed, en küçük oğlu Bara (15) ile Gaziantep'te yaşıyor. Suriye'deyken oğlunun 7. sınıfı bitirdiğini söyleyen Um Muhammed İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne şunları anlattı:
Çatışmalar başladıktan sonra [okula] gitmesinin güvenli olmadığını düşündüğümüz için Suriye'de iki sene kaybetti. Sonra, bir bombardımanda kocam ölünce 2014'de Ramazan'ın birinci günü yürüyerek Türkiye'ye geldik. Bara çalıştığı yerde araba yıkıyor; okulu bıraktığı ilk günlerde okulda olmayı çok özlediği için ağlardı. Şimdi ne zaman [akranlarını] okulda görse, onlara özendiği için üzülüyor... çok yazık –onun da okulda olması lazım ama onun yerine çalışıyor ve haftada 60-100 TL arası para kazanıyor.[97]
Um Mohammed'in üç torunu da Gaziantep'te yaşıyor ve onlar da okula gitmiyorlar. “Güçleri yetmiyor. 11 yaşında olan erkek torunumun 5. sınıfa gitmesi lazım ama onun yerine tekstil fabrikasında çalışıyor. Kız kardeşleri bütün gün evde oturuyor ve hiçbir şey yapmıyorlar. En yakın [geçici eğitim merkezi] çok uzakta ve otobüsle gitmek lazım; bizim de bunu karşılamaya gücümüz yok.”[98]
İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün görüştüğü çocukları okula gitmeyen ailelerin çoğunluğu, Um Mohammed gibi evin geçim kaynağı olarak çocuklarına güvendiklerini söyledi. Söz konusu çocukların en küçüğü 8 yaşındaydı. Son çıkan raporlar, Suriyeli mülteci akınının Türkiye çapında çocuk işçiliğinde ciddi bir artışa yol açtığına işaret ediyor.[99]
Suriye'deki çatışmaların çocukların hayatlarına etkisiyle ilgili 2014 tarihli bir UNICEF raporunda, Ürdün, Lübnan, Irak, Mısır ve Türkiye'deki her 10 Suriyeli mülteci çocuktan biri çalıştığı belirtiliyor.[100] Resmi istatistiklere göre, Türkiye'de -Türkiye vatandaşı olan ve olmayan- yaklaşık 900,000 çocuğun çalıştığı tahmin ediliyor. Bu çocukların yaklaşık 300 bini 6-14 yaş aralığında.[101] Ancak, büyük olasılıkla bu resmi rakamlar, özellikle yasadışı çocuk işçiliğinin normal izleme mekanizmalarının dışında gerçekleştiği dikkate alındığında, gerçek rakamlardan daha düşük.[102]
Çocuk Hakları Komitesi Türkiye'de çocuk yoksulluğu ve çocuk işçiliği hakkında düzenli verinin olmamasından duyduğu kaygıyı dile getirerek Türkiye'de çocuk hakları ile ilgili meselelerin daha iyi izlenmesi için bu verileri toplamaya ve toplumsal cinsiyet, coğrafi konum, etnik köken ve sosyoekonomik köken özelliklerine göre ayrıştırılması tavsiyesinde bulunmuştur.[103]
Türkiye'de yasalara göre asgari çalışma yaşı 15,[104] tehlikeli işler için asgari çalışma yaşı ise 18'dir[105] . 2013 yılında Türkiye hükümeti asgari ücret uygulamasının kapsamını her yaştaki işçileri kapsayacak şekilde genişleterek, daha önce asgari ücret güvencesine dahil olmayan 15 yaşındakileri de dahil etti.[106]
Çalışma yaşamına ilişkin yasal güvencelerin vatandaş olmayan çocukları da kapsadığına ilişkin açık bir hüküm olmasa da Türkiye çocuk işçiliğini yasaklayan, Uluslararası Çalışma Örgütü Asgari Yaş Sözleşmesi (ILO C.138),[107] En Kötü Biçimlerdeki Çocuk İşçiliği Sözleşmesi (ILO C. 182),[108]Çocuk Haklarına Dair Sözleşme,[109] Uluslararası Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleşmesi[110] ve Her Türlü Irk Ayrımcılığının Ortadan Kaldırılmasına İlişkin Uluslararası Sözleşme[111] gibi uluslararası sözleşmeleri onaylamıştır.
İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün görüştüğü aileler çocuklarının tekstil fabrikalarında, kuru meyve fabrikalarında, ayakabı imalat atölyelerinde ve araba tamirhanelerinde çalıştığını söylerken, bazılarının kiraz topladığı veya tarım işçisi olarak çalıştığı, diğerlerinin ise sokaklarda kağıt mendil, su veya hurma satarak geçindiğini aktardı. İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün yaptığı araştırmanın bulgularıyla uyumlu olan çalışmalar, bazı durumlarda ailenin esas geçim kaynağının mülteci çocuklar olduğunu ortaya koyuyor. Mülteci anne babalar “iki arada kalmış durumda çünkü bir yandan çocuklarının okuyup kendileri için daha iyi bir geleceği garanti etmesini istiyorlar ama öte yandanyetişkinler daha zor iş buluyor; ergen yaştakilerin Türkiye'de ücretli iş bulması daha kolay... Sonuç olarak birçok genç mülteci okumak yerine çalışıyor.”[112]
Radwan11 yaşındaki Radwan ve dul annesi, İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne, Şam'dan Mart 2013'te, Radwan ve üç kızkardeşinin kaldığı yetimhane[113] bombalandıktan sonra kaçtıklarını anlattı. Geldikleri Gaziantep'te, annesi “Çocuklarımın hiçbiri okula gitmiyor çünkü bunaparamız yetmiyor. Karnımızı doyurabilmemiz için onların çalışması gerekiyor” dedi.[114] Radwan İnsan Hakları İzleme Örgütü araştırmacısına 12 yaşındaki ikiz erkek kardeşi ve 10 yaşındaki kız kardeşinin çalıştıkları için görüşmeye gelemediklerini ama kendisinin izin günü olduğunu söyledi. Radwan, “Suriye'de, okulu bıraktığımda dördüncü sınıfa gidiyordum. Okulu çok seviyordum. Matematik dersini severdim, okula gitmeyi çok özledim” dedi. Haftada yedi gün ve günde 12 saatten fazla çalıştığını ve haftada 40 lira kazandığını söyleyen Radwan “Ama yanında çalıştığım terzi iyi biri ve bana iyi davranıyor. Her gün sabah 7.30'dan akşam 8.00'e kadarçalışıyorum. Erkek kardeşlerim de aynı parayı kazanıyor ama kız kardeşim haftada 30 TL alıyor” dedi. Radwan'ın ailesi, tuvaleti olmayan, terk edilmiş bir dükkanda yaşıyor ve genel giderler dahil ayda 250 TL kira ödüyor. |
Birçok STK İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne çocuk işçiliği krizinin Türkiye'deki Suriyeli mültecilerin çalışma izni meselesiyle yakından ilgili olduğunu vurguladı. Dil sorunu dışında, çalışma hakkının yasalarla korunmaması yoksul Suriyeli ailelerle, çocuklarını büyük oranda hala okula gönderebilen yoksul Türkiye vatandaşı aileler arasındaki farkı belirliyor.[115]
Adil İş Gücü Derneği, Türkiye'deki işverenlerin genellikle Suriyeli mültecileri, asgari ücretin altında para vererek, güvenli olmayan yerlerde uzun saatler çalışmaya zorlayarak ve ücretlerinden kabul edilemez kesintiler yaparak istismar etiklerini bildirdi.[116]
Bu rapor için görüşülen aileler bu bulguları doğruladı. Görüşülen 50 hane halkından 40'ı, en az bir velinin veya hane halkından bir yetişkinin ev dışında düzenli bir işte çalıştığını söyledi. Ancak, bu 40 haneden üçünde, 15 yaşında ve sekizinde ise 15 yaşından küçük çalışan bir çocuk bulunuyordu. Ayrıca, ailenin reisinin kadın olduğu 4 hanenin temel gelir kaynağı çocuklardı.
Hem yetişkinlerin hem de çocukların çalıştığı aileler,çalışma yaşamına ilişkin güvencelerin olmamasının, yetişkin işçilerin genellikle işverenler tarafından sömürülmelerine yol açtığını belirttiler - Türkiyeli meslektaşlarından çok daha düşük ücret verilmesi,[117] bazen hiç ücretin ödenmemesi[118] ve hiçbir ek yardım verilmemesi gibi.[119] Sonuç olarak, temel geçim masraflarının karşılanabilmesi için çocuklarından da çalışmalarını istemekten başka bir seçeneklerinin olmadığına inandıklarını söylediler.
Bu rapor için görüşülen Suriyeli hane halkları arasından çalışma izni olmadan tam zamanlı çalışan hiç kimse, görüşmelerin yapıldığı tarihte ayda 949 TL olan asgari ücreti almıyordu.[120] Gelirlerini açıklayanların kazancı ortalama 479 TL'ydi.
Ekim 2014 tarihli geçici koruma yönetmeliği “[g]eçici korunanların çalışmalarına ilişkin usul ve esasların... Bakanlar Kurulunca belirleneceğini” ve korunanların “Bakanlar Kurulunca belirlenecek sektörlerde, iş kollarında ve coğrafi alanlarda... çalışma izni almak için Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığına başvurabilecekleri” belirtiliyor.[121] Yani, prensipte yönetmelik iş gücü piyasasına yasal erişim olanağı tanıyor ancak bu erişimin, henüz çıkarılmamış müteakip yönetmelikler yoluyla olması gerekiyor.
Geçici Koruma Yönetmeliğinin yayınlanmasından sonraki aylarda bazı haber organları Çalışma Bakanlığı ve İçişleri Bakanlığının Suriyeli mültecilere çalışma izninin kapsamını genişletmeyi amaçlayan bir yasaüzerinde çalıştıklarını bildirdi.[122] Ancak, 7 Ağustos 2015 tarihinde Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı böyle bir planın olmadığını ve Türkiye'nin herhangi bir genel program dahilinde mültecilere çalışma izni sağlamayacağını duyurdu.[123] Türkiye Suriyelilerin yasal yollarla çalışmasına ve Türkiye'nin iş kanunlarının sağladığı güvencelerden faydalanmasına izin vermediği sürece mülteci aileler zorluk çekmeye, çocuklarının eğitimleri de kesintiye uğramaya devam edecek.
İzmir'de yaşayan 38 yaşında, altı çocuklu bir baba İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne 12 yaşındakien büyük oğlu Ahmed'in çalıştığı için okula gidemediğini anlattı:
Bir atölyede torba yapıyor. Haftada beş buçuk gün çalışmasının karşılığında ayda 500 TL kazanıyor... Seneye küçük çocuklarımı okula kaydettirmek istiyorum ama Ahmed... evin gelirine katkıda bulunması için ona ihtiyacımız var. O çalışmazsa biz ekmek yiyemeyiz. Bu halde bile kira ve genel giderleri aydan aya ancak karşılayabiliyoruz.[124]
15 yaşındaki İbrahim, dul annesi ve iki erkek kardeşiyle Mersin'de yaşıyor ve haftanın altı günü sabah 8.00'den akşam 6.30'a kadar araba boyayarak ayda 300 TL kazanıyor. 2013 yılında yedinci sınıfa giderken Halep'te yaşadığı mahalle, varil bombalarıyla yerle bir olduktan sonra kırsal bölgeye taşındıklarından beri okula gitmediğini söyledi.[125] Daha sonra, İslam Devleti (IŞİD olarak da biliniyor) militanları bölgeye yaklaşmaya başladıklarında ailece Türkiye'ye kaçtılar. Kardeşleri İnsan Hakları İzleme Örgütü araştırmacısına, gururla, İbrahim'in tüm derslerinde üstün başarı gösteren, yıldız bir öğrenci olduğunu söylediler. Okula gitmeyi özleyip özlemediği sorulunca İbrahim şöyle dedi:
Matematik dersini çok severdim. Okulu gerçekten çok özlüyorum, keşke tekrar gidebilsem. Öğrencilikle kıyaslandığında, çalışmak çok zor – burada alışkın olduğumuzdan çok daha farklı koşullardayız. Hayatlarımız tamamen değişti. Hiç arkadaşım yok, ne Türkiyeli, ne Suriyeli. Çok yalnızım. Aslında, her gün on buçuk saat çalışınca arkadaşlara ayıracak zaman da kalmıyor. İşyerim pek güvenli değil – sürekli ayakta durduğum için sırtım ve bacaklarım ağrıyor ve tüm o kimyasallar yüzünden ciğerlerimde de sorun var.[126]
İbrahim'in 27 yaşındaki kardeşi Omar mahallelerindeki Türklerin de “yoksul” olduğunu ama çoğunun çocuklarını okula gönderebildiklerini düşündüğünü söyledi.[127] Gerçekten de, Türkiye vatandaşları arasında da yoksulluk okuldışı çocuk nüfusunu belirleyen etkenlerden biri olsa da,[128] 2014-2015 eğitim yılında Türkiye'deki kayıt oranları nispeten yüksekti; rakamlar ilkokul için yüzde 96.3, ortaokul için 94.35 oldu.[129]
Gaziantep'te bir mülteci destek merkezi yürüten Sığınmacılar ve Göçmenlerle Dayanışma Derneği (SGDD) İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne, Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı (ASPB) il müdürlüğünün bölgedeki Suriyeli mülteciler arasında çocuk işçiliğinin azaltılması konusunda kendilerine danıştığını söyledi.[130] Dünya Çocuk İşçiliğiyle Mücadele Günü olan 12 Haziran 2015 tarihinde ASPB mültecilere destek merkezlerine çocuk işçiliğinin zararlarıyla ilgili duyarlılık geliştirmeyi amaçlayan posterler astı.[131] Kamuyu bilgilendirici kampanyalar faydalı olabilir ama ekonomik koşulların zorladığı davranış şekillerinin değişmesi,başka bir alternatifin bulunmadığı hallerde çok da mümkün olmaz.[132]
UNICEF'in de dikkat çektiği üzere:
Sokaklarda dilenen veya yaşayan çocuk sayısı, çocukları sokağa iten evdeki veya okuldaki sorunlara da odaklanılmadığı sürece çözülemez...Çocuk işçiliği, ağırlıklı olarak yoksulluk ve yokluktan kaynaklanan zaafların bir sonucudur. Bu nedenle çocuk işçiliğinin ortadan kaldırılmasına yönelik ilerleme, bu zorlukların azaltılması, ekonomik şokların hafifletilmesi ve ailelere sosyal koruma ve yeterli düzeyde düzenli gelir sağlamakla yakından bağlantılıdır.[133]
Türkiye'deki Suriyeli çocuk işçiliğinin, mülteci ailelere geçimlerini sağlayacak maaşı kazanmaları için anlamlı bir fırsat sağlanıncaya kadar devam edeceği neredeyse kesin. Bir Mercy Corps program koordinatörünün İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne dediği gibi “Yetişkinler yasal olarak çalışabilse, beklentimiz daha az çocuğun çalışacağı yönünde. Çok para kazanmaları gerekmiyor, Türkiye vatandaşı işçilerle eşit konuma gelseler yeter. Bugünkü durumda [korunmasız Suriyeli mülteci işçilerin oluşturduğu] bir gölge ekonomi söz konusu” dedi.[134]
Görüşülen ailelerev sahibi topluluklarla kaynaşma konusunda farklı deneyimler aktardılar. Türkiye'de devlet okullarına giden çocuklar genellikle Türkiyeli sınıf arkadaşlarıyla yaşadıkları sosyal gerilimleri anlattı; bazıları konuşurken yaptıkları Türkçe hataları yüzünden veya sırf Suriyeli oldukları için arkadaşlarının kendileriyle alay ettiğini söylediler. Şam'dan Mart 2013'te İzmir'e gelen 14 yaşındaki Khamleen “İlk geldiğimizde mahalledeki Türkiyeli çocuklar Türkçe konuşamadığım için benimle çok dalga geçtiler ve babam Türkçeyi hızla öğrenmem için beni teşvik etti” dedi.[135]
Kızını, ücretini artık ödeyemediği için Suriye geçici eğitim merkezinden alıp mahalledeki devlet okuluna vermek üzere olan bir Suriyeli Türkmen anne, en büyük endişesinin kızının yeni okulunda yaşayabileceği toplumsal uyum sorunları olduğunu söyledi:
Okul değişikliği bazı yönlerden zor olacak çünkü Türkiyeli çocukların Suriyeli çocuklarla derdi var – sokaklarda bile onlarla alay ediyor, 'Suriyeli, Suriyeli' diye bağırıyorlar. Kızım Türkçe konuşuyor, çünkü biz Türkmeniz, ama ben yine de endişeleniyorum.[136]
Bu rapor için görüşülen 50 aileden 17'si , çocuklarını neden devlet okullarına göndermek istemedikleri veya bu okullarda neden başarılı olmakta zorlandıkları sorularına cevaben, çocuklarının uyum sağlayamayacağı veya akranlarının zorbalıklarına maruz kalacağı endişelerinin de etkili olduğunu belirttiler.
İstanbul'da yaşayan üç çocuk annesi Khulood, “Çocuklarımın Suriye okuluna gitmesini tercih ediyorum çünkü Türkiye devlet okullarında adapte olmaya çalışan Suriyeli çocuklar her zaman sorun yaşıyorlar – Türkiyeli çocuklarla aralarında sorunlar var” dedi.[137]
Halep kırsalından Türkiye'ye gelen beş çocuk babası Nabil de İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne çocuklarını Turgutlu'daki devlet okuluna kaydetme ihtimalinin az olduğunu söyleyerek “Bölgede Suriyelilere karşı ayrımcılık var ve çocuklarımızın başı belaya girsin istemiyoruz” dedi.[138]
Aslen Suriye'nin Amouda ilçesinden olan 12 yaşındaki Fatima, okulu bırakmak istemesinin esas sebebinin diğer öğrencilerin zorbalıkları olduğunu söyledi. İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne Turgutlu'daki devlet okulundaki Türkiyeli sınıf arkadaşlarının kendisine sataştıklarını anlattı.[139] Eylül 2014'te kayıt yaptırırken, bir yıl okula gidemediği ve Türkçesi akıcı olmadığı için okul idaresi Fatima'yı yaşıtlarından üç sınıf aşağıya kaydetmişti. Babası ve kendisinin anlattığına göre, 2014-2015 eğitim döneminde Türkçesi ciddi biçimde gelişmişti ve derslerinde sorun yaşamıyordu, ama buna rağmen sınıf arkadaşları onu taciz ediyorlardı:
Öğretmenin görmediği zamanlar bana vuruyorlardı, öğretmenim de bilmediği için onları durdurmuyordu. Babam müdüre şikayet etmek için okula geldiğinde müdür “Bu kadar endişeleniyorsanız iyisi mi kızınızı okula göndermeyin” dedi. Ama babam benim okumam gerektiğini söyleyince müdür bana diğer çocuklarla iletişime girmememi tavsiye etti. Hiç arkadaşım yok. Çok zorlandım... Bu sene okuldan hiç hoşlanmadım. Öğretmenim diğer çocukları azarlamaya çalıştı ama çocuklar hiç vazgeçmedi. Bana 'Suriyeli, Suriyeli' diye bağırıyorlar, küfür ediyorlar ve kendilerinden büyük olmamla dalga geçiyorlar. Suriye'de okulu severdim. Arkadaşlarım vardı, öğrenmekten zevk alırdım. Suriye'deki okulumu çok özlüyorum.
Fatima gelecek sene okula gitmemeye karar verdiğini söyledi. Babası Hassan, Fatima'nın genç yaşta okulu bırakabileceği fikrini kabullenmişti.
Kızımı ikna etmek için elimden geleni yapacağım ama eğer gerçekten de okula gidemeyecekse ben ne yapabilirim? Buralarda Suriye okulu yok. Belki bir Kuran kursuna gönderirim.[140]
Toplumsal uyum ile ilgili sorunlara eğilirken ele alınması gereken temel unsurlardan biri okul müdürlerinin ve öğretmenlerin Suriyeli öğrencilere yönelik tutumudur. Suriyeli bir anne şöyle bir yorum yaptı:
Devlet okullarında başarılı olan arkadaşlarımın çocukları bile sınıf arkadaşlarının alaylarına ve sataşmalarına maruz kalmaktan şikayet ediyor. Bence öğretmenler bu konuyla ilgili nasıl yardım edebileceklerini veya müdahale edebileceklerini bilmiyor olabilir.[141]
Oysa çalışmalar göstermektedir ki, mülteci çocukların öğretmenlerine, sınıflarında toplumsal uyumla ilgili meseleleri nasıl ele alacaklarına dair eğitim verilmesi, bu engelin hafifletilmesine yardımcı olabilir.[142] UNICEF Türkiyeli öğretmenlerin, travma ve şiddet yaşamış çocuklarla ilgilenmek konusunda uzmanlık eğitimi de dahil olmak üzere, Suriyeli mülteci çocuklarla çalışmak için mesleki gelişim ve destek eğitimi alma ihtiyacı içinde olduğu” gözleminde bulunmuştur.[143]
BMMYK'ya göre, “mülteci eğitiminin içerik ve biçimlerinin doğal olarak siyasi yapıda olması, toplumsal çatışmayı şiddetlendirebilir, çocukları tekil olarak yabancılaştırabilir ve yüksek nitelikli de koruyucu da olmayan bir eğitime yol açabilir.”[144]
Kuruluş, mültecilerle vatandaşlara birlikte eğitim vermenin potansiyel tehlikeleriyle mücadele etmek ve bunun “toplumsal uyum için sunduğu fırsatlardan” yararlanmak için, eğitim içeriğinin “çatışmanın sebepleri, iyi vatandaşlık [ve] toplumsal uyumla ilgili konuları” net bir biçimde ele alması gerektiği hususuna dikkat çekti.[145] BMMYK ayrıca, yapılan çalışmaların, öğretmenin niteliği ve öğrencilerle ilişkiler konusundaki öğretmen eğitiminin olumlu sonuçlarını ortaya koyduğunu belirtti.[146]
Bir önceki vaka örneğindeki Fatima gibi, 13 yaşındaki Abir de Turgutlu'daki devlet okulunda kendi yaş grubundan üç sınıf daha alta yerleştirilmiş ve sınıf arkadaşlarının alaylarına maruz kalmış. Ne var ki Abiröğretmeninin müdahalesini anlattğında, kendi yaşadıkları ile Fatima’nın deneyimi arasındaki keskin farkın bu müdahaleden kaynaklandığı görülebiliyor.
Öğretmenim çok iyi biri ve bana iyi davranıyor... Okuldaki diğer çocuklar 'Suriyeli, Suriyeli' diyerek benimle alay ediyor ve bazen bana gülüyorlar ama sınıftayken öğretmen böyle şeylere asla izin vermiyor...Sınıfımdaki diğer bütün çocuklardan üç yıl büyüğüm ama kimse benimle uğraşmıyor çünkü öğretmenim çocukların benimle dalga geçmesine izin vermiyor.
Abir artık sınıfındaki en başarılı öğrencilerden biri olduğunu ve birkaç yakın arkadaşı da olduğunu söyledi. Büyüyünce cerrah olmak istiyor.[147]
Suriyeli mültecilerin eğitime erişimlerindeki önemli bir boyut, il düzeyinde ve yerel düzeyde ilgili ulusal yönergelere uyumlu davranılmasıdır.
İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün görüştüğü iki aile, MEB'in 2014/21 no.lu genelgesinde belirtilen gerekli belgeleri – geçici korumadan faydalananlara verilen Yabancı Tanıtma Belgesi - sunmalarına rağmen devlet okullarının çocuklarını kaydetmeyi reddettiğini söyledi.[148]
Bu vakalar il düzeyinde ve yerel düzeyde ulusal yönetmeliklere ve uluslararası ilkelere uyulmadığına örnek oluşturuyor ve her ne kadar İnsan Hakları İzleme örgütü'nün görüştüğü aileler arasında yaygın bir sorun olmasa da, dalga etkisi yaratıyor: farklı altı aile de, benzer olaylar duydukları için reddedileceklerini varsayarak çocuklarını Türk okullarına kaydettirmeyi düşünmediklerini söyledi.
Bu rapor için görüşülen ailelerden üçü hariç tamamının devlet okullarına kayıt yaptırmak için gereken kimlik belgeleri vardı. İstisnalar, ülkeye çok yeni geldikleriiçin henüz belgeyi alacakları büroya gitmemiş olanlarla, Gaziantep'teki yerel ofisin teknik bir arıza sebebiyle Şubat 2015'te belge vermeyi durdurduklarını söyleyen mültecilerdi.[149] Ancak, iki aile okula kayıt yaptırmak için Yabancı Tanıtma Belgesinin kabul edilmediğini bildirdi.
Eski bir ilkokul öğretmeni olan ve Afrin'den gelerek artık ailesiyle İskenderun'da yaşayan üç çocuk annesi Rola İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne çocuklarının eğitiminin kendisi için en öncelikli konulardan olduğunu ama 2014/21 no.lu genelgenin yayınlanmasından sonra başvurmasına rağmen, ikamet izni olmadığı için çocuklarını okula kaydettirmeyi başaramadığını söyledi:
[Yabancı] Tanıtma Kartlarımız var ama ikamet iznimiz yok. Çocuklarımı [Türkiye devlet] okuluna kaydettirmek için gittim ama müdür bana ‘hayır kayıt yaptıramazsın’ dedi. Polise gittiğimde onlar da yaptıramayacağımı söylediler. Ben de sonunda çocuklarımı bir Suriye okuluna yerleştirdim. Burada çocukların her biri yılda 500 Liraya mal oluyor. Okul çok kötü, çocuklar müdürün umurunda değil ve öğretmenlere maaş ödenmiyor. [Okul] servisi olmadığı için çocukları okula götürmek için her gün otobüse biniyoruz Bu da çocuk başına günde 11 TL.[150]
Dahası, Suriye Geçici Hükümeti Eğitim Bakanlığı, İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne Gaziantep ilindeki okulların, MEB'in genelgesinde aksi belirtilmesine rağmen, okula kayıt yapmak için hala ikamet belgesi talep ettiğini ve bunun sebebinin muhtemelen ildeki Suriyeli mülteci nüfusun yoğunluğu olduğunu söyledi.[151]
İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün Gaziantep'te görüştüğü 14 ailenin tamamı -toplamda 30 olan- okul çağındaki çocuklarının ya okula gitmediğini ya da Suriye geçici eğitim merkezlerine gittiklerini söyledi Sadece bir aile Eylül 2014'te çocuklarını devlet okuluna yazdırmaya çalışmıştı; aile, okul yetkililerinin kendilerine herhangi bir açıklama yapmadan taleplerinin reddedildiğini söyledi.[152]
Bu ailenin annesi olan Aziza Eylül 2014'te 8 yaşındaki kızını Gaziantep'teki devlet okuluna yazdırma çabalarını şöyle anlattı:
Yabancı Tanıtma Belgelerimiz var ama kızım Bayan'ı kayıt yaptırmak için mahalledeki devlet okuluna her gittiğimde bana sürekli başka zaman gelmemi söylediler. Beş defa gittim ve sonunda pes ettim.[153]
Bayan'ın ailesi ne geçici eğitim merkezinin ne de otobüsün ücretini karşılayabiliyor. O yüzden annesi Bayan'ı mahalle camisindeki Kur'an kursuna kaydettirmeyi düşünüyor. İşin garip yanı, eğer Bayan'ın devlet okuluna kayıt olmasına izin verilseydi Suriyeli yaşıtlarının çoğundan daha az uyum sorunu yaşayacaktı. Annesi bunu şöyle açıklıyor: “Türkmen olduğumuz için Bayan'ın Türkçesi gayet iyi; [eğer gitmesine izin verselerdi] okulda keyfi yerinde olacaktı.”[154]
Yönergelere uymayan okullar münferit vakalar bile olsa, birbirlerine sıkı sıkıya bağlı olan Suriyeli mülteci topluluklar içinde, komşularından veya akrabalarından, okulların Suriyeli öğrencileri almayı reddettiğini duyan aileler için, bunun çok güçlü bir caydırıcı etken olduğu, yapılan görüşmeler açıkça ortaya koyuyor.
İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün Mersin'de görüştüğü bir anne, 13 yaşındaki kızı Amina'nın üç yıldır, 9 yaşındaki oğlu Ali'nin ise hiç okula gidemediğini anlattı ve çocuklarının eğitiminin çok önemli olduğunu söyledi: “Okula gittikleri sürece hangi dili öğrendiklerini önemsemiyoruz. Maddi durumumuz kötü olsa da onların okula gitmelerini istiyorum.” Ne var ki, aile Temmuz 2014'te Türkiye'ye geldiklerinde, reddedileceklerini düşündükleri için çocuklarını okula kaydettirmeyi denememişler bile.
Bütün komşularımız yakınlarda bir Suriye okulu olmadığını söyledi. En yakındakine gidebilmek için bile ulaşım için çocuk başına ayda 150 TL vermemiz gerekiyordu. Hem bu parayı hem de kira ve faturaları karşılayamayız; kocamın burada düzenli bir işi yok. Türkiye'deki devlet okullarıyla ilgili de pek bir şey bilmiyoruz ama çocuklarını bu okullara kaydettirmeye çalışan ailelerin reddedildiklerini duyduk.[155]
İstanbul'daki Sığınmacılar ve Göçmenlerle Dayanışma Derneği (SGDD) de İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne, bazı okulların ya Suriyeli çocuklara eğitim verme konusunda isteksiz olmaları ya da idari sebeplerle, MEB genelgesine uymaya karşı direnç gösterdiğini söyledi. Kendilerine başvuran mültecilerin çoğunun çocuklarının aslında okula kayıt yaptırabildiğini belirttiler. Ancak, dernek bunun sebebini kısmen kendilerinin ailelere çocuklarının karşılaştığı engelleri aşma konusunda yardımcı olmalarıyla açıkladı. SGDD, direnç gösteren okul yönetimine doğrudan ulaşarak, okulun yönetmelikten doğan yükümlülüklerini hatırlatıyor.[156] STK hizmetlerinin verildiği bölgelerde yaşamayan veya başka sebeplerle bu savunuculuk hizmetlerinden faydalanamayan mülteci aileler içinse, genelgeye aykırı davranan bir okul üstesinden gelinemeyecek bir engel olabiliyor.
MEB'in 2014/21 no.lu genelgesinde, Suriyeli mülteci eğitimiyle ilgili iş ve işlemleri yürütmek üzere il komisyonlarının kurulmasını öngören bir madde yer alıyor.[157] Ancak, İnsan Hakları İzleme Örgütü'yle yaptığı görüşmede bir MEB temsilcisi, il yönetimlerinin, Suriyeli mültecilere ilişkin politikalara yönelik siyasi hassasiyetler yüzünden, ulusal yönergelere her zaman uygun davranmadıklarını ve bakanlığın da, kaynaklarının sınırlı olması sebebiyle,çok az izleme ve denetleme yapabildiğini belirtti.[158]
İstanbul'daki bir Suriye geçici eğitim merkezi müdürü İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne “Türkiye’nin eğitim bakanlığı bize yardım ediyor ama bunun ne kadar olacağı il müdürüne bağlı” dedi.[159]
İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün görüştüğü 50 aileden altısı, çocuklarının yasal olarak okula gitmeye haklarının olup olmadığını veya nasıl kayıt yaptıracaklarını bilmediklerini söyledi.
Farklı beş aile de İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne, artık kayıt için ikamet belgesi gerekmemesine rağmen, ikamet belgeleri olmadığı için çocukların Türk okullarına kayıt olamadıklarını söyledi; ki, bu yanlış bir bilgiydi.
Bu ailelerden bazıları, çocuklarını Türk okullarına göndermemeye, çevrelerindeki bunu yapmaya çalışanların yaşadığı zorlukları duyduktan sonra karar vermiş ve gerek okullardan gerek STKlar aracılığıyla yeterince bilgi alamamaları hak ve selahiyetleriyle ilgili güncel bilgi sahibi olmalarını imkansız kılmış.
BMMYK'nın Mart 2015'de yürüttüğü bir ihtiyaç analizi, “birçok mülteci ailenin, çocuklarını Türkiye devlet okullarına veya Geçici Eğitim Merkezlerine kaydettirmek istediklerinde ne tür işlemler yapmaları gerektiğine dair yeterli bilgiye sahip olmadıklarını” ortaya koyuyor.[160]
Haziran 2015'te, bir BMMYK eğitim görevlisi İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne kurumun Türkiye'nin güney doğusunda, 2015-2016 eğitim yılı için kayıt işlemleriyle ilgili detaylı rehberlik verecek danışma merkezleri kurmayı planladığını söyledi.[161]
Ancak, her ne kadar en yoğun Suriyeli mülteci nüfus güneydoğudaysa da, sorun çok daha yaygın; bu rapor için gidilen beş şehirin hepsinde, İnsan Hakları İzleme Örgütü’nün görüştüğü aileler arasında, bilgi eksikliği veya yanlış bilgiye sahip oldukları için çocuklarını okula yazdırmamış olanlar vardı.
Türkiye hükümeti, Suriye geçici hükümeti, UNICEF, BMMYK ve diğer kurumlar, ülke çapındaki tüm Suriyelilerin bu tür bir rehberlik hizmetinden yararlanmasına olanak sağlamalıdır.Örneğin, uluslararası bir STK olan Mercy Corps Gaziantep'in merkezinde açtığı Malumat adlı bir bilgi destek merkezinde Suriyeli mültecilere sağlık, eğitim ve hukuki hizmetlere nasıl erişebileceklerine dair broşürler ve danışmanlık hizmeti veriyor.[162] Benzer bir şekilde, ulusal bir STK olan Sığınmacılarla ve Göçmenlerle Dayanışma Derneği, İstanbul ve Gaziantep'te yürüttükleri “çok yönlü destek merkezleri”nde mülteci başvuranlarına yönelik diğer hizmetlerin yanında eğitimle ilgili bilgi de sağlıyor. Bu destek hizmetleri çok değerli ve daha fazla Suriyeli mültecinin faydalanması için çoğalması yerinde olur.
Okullardaki aşırı yoğunluk sorunu esas olarak Suriye geçici eğitim merkezlerinde görülse de, bu mesele bazı Türkiye devlet okullarında, Suriye'deki çatışmalar öncesinden beri mevcut.[163]Uluslararası bir STK olan Mercy Corps çalışanları, Gaziantep'teki devlet okullarının Suriyeli mülteciler gelmeden önce de kalabalık olduğunu ve ikili öğretim sistemiyle faaliyet gösterdiğini söyledi.[164] Bu durum kapasitenin arttırılması konusunu daha da acil kılıyor.
Oxford Üniversitesi Mülteci Çalışmaları Merkezi'nin Eylül 2014 tarihli değerlendirmesi, Gaziantep'te “talebi karşılayacak oranda [geçici eğitim merkezi] olmadığını” ortaya koydu.[165] Gaziantep'teki eğitimciler “okullardaki alt sınıflar için bekleme listelerinde birkaç yüz öğrenci olduğunu” söyledi.[166]
Bazı bölgelerde aşırı kalabalıklık durumu şu anda bile oldukça yaygın ve geçici eğitim merkezleri için fon olmaması sebebiyle bu merkezlerin kapanması ve öğrencilerini civardaki diğer merkezlere gitmeye veya okulu bırakmaya zorlamasıyla durum daha da kötüleşebilir – Oxford'un çalışmasına göre, 2014'te “bazı okullar yeni öğretim yılı için fon bulamazlarsa kapanma tehlikesiyle karşı karşıya olduklarını söyledi.”[167] Hatay iline bağlı Reyhanlı'da bir zamanlar 19 geçici eğitim merkezi faaliyet gösterirken, Ağustos 2015'e gelindiğinde bu geçici eğitim merkezlerinin üçü dışındakiler fon yokluğundan kapanmıştı.[168]
Suriyeli eğiticiler -Türkiye'deki diğer Suriyeli işçiler gibi- yasal çalışma iznine sahip değiller. Bu yüzden geçici eğitim merkezlerindeki mesaileri için, bu merkezler MEB'in denetiminde olmasına rağmen, maaş alma hakları bulunmuyor; bazı öğretmenlere UNICEF tarafından veya geçici eğitim merkezlerinin müdürleri tarafından finansal “teşvik” veriliyor.[169] Ancak birçoğunun maddi güvencesizlikle karşı karşıya olması, geçici eğitim merkezlerinin iyi öğretmenleri tutabilmesini zorlaştırıyor.[170]
İstanbul'daki bir geçici eğitim merkezinin yöneticisi İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne, “Öğretmenlere okul kayıt ücretlerinden ve [okula fon sağlayan] dernekten gelen parayla ödeme yapıyoruz. Güneydeki okullarda bütün öğretmenler gönüllü çalışıyor” dedi.[171]İstanbul'daki bir başka geçici eğitim merkezi yöneticisi de şöyle dedi: “75 öğretmenimiz var. Hepsi de Suriye'de öğretmenlik yapıyordu; aslında şu anda Türkiye'de ihtiyaca fazla fazla yetecek sayıda nitelikli öğretmen var.”[172]
UNICEF'e göre:
Suriyeli mülteci öğretmenler, ev sahibi ülkelerin neredeyse hepsinde, yeterince faydalanılmayan bir kaynak oluşturuyor.[173] Bu kaynağın yeterince kullanılmaması Suriyeli mülteci çocukların hem eğitime erişimini hem de eğitim kalitesini etkiliyor: ya mülteci çocukların okula gitmesini tamamen önlüyor ya da daha kalabalık sınıflarda okuyacakları ya da daha kısa bir süre için okula gidecekleri anlamına geliyor... Mülteci öğretmenlerin evsahibi ülkelerde istihdam olanağı olmaması istikrarsızlığa katkıda bulunuyor.[174]
Buna cevaben, UNICEF “bu çocukların eğitimi konusunda bilgi ve deneyime sahip Suriyeli öğretmenlerin istihdam edilmesine... gerekli önemin verilmesini” savunuyor. “Türkiyeli yetkililerin, ortaklarla birlikte, bu öğretmenlerin istihdamı ve mesleki gelişimlerini garanti altına almak için öncelikle bu öğretmenlerin kimler olduklarını ve niteliklerini haritalamaları gerekiyor”.[175]
Ancak, Türkiye hükümeti Suriyeli mülteci öğretmenlerin tespit edilmesi ve daha fazla kullanılması için, onlara yasal iş olanaklarının sağlanmasını da içeren bir projeyi henüz üstlenmedi. Bunun yerine, Milli Eğitim Bakanlığı, Ağustos 2015'te, Suriyeli öğretmenleri işe alacağına dair basında çıkan haberleri düzeltmek için yaptığı bir açıklamada, Suriyeli öğretmenlerle ilgili tutumuna şu sözlerle açıklık getirdi:
Suriyeli öğretmenlerin Bakanlığımızca istihdam edilmesi olarak haberleştirilen çalışma, ...[kamplardaki] geçici eğitim merkezlerinde... gönüllü olarak destek olmak isteyen Suriyeli öğretmenlerin belirlenmesi amacıyla yürütülen bir çalışmadır. Bakanlığımızca, yürütülen çalışmalara gönüllü olarak destek olan Suriyeli öğretmenlere herhangi bir ücret ödenmemektedir. Bakanlığımızın bu konu dışında Suriyeli öğretmenlerin istihdamına ilişkin herhangi bir çalışması da bulunmamaktadır.[176]
2011 yılında Shaza hükümet karşıtı protestolar düzenlediği için tehditler almaya başlayınca ailesiyle birlikte Şam'ı terk etti. 2011'de İstanbul'a geldiğinde ikamet izni olmadığı için, oğlu Omar'ın Türkiye'de bir devlet okuluna gitmesinin mümkün olmadığını öğrendi.
Yaşadıkları yerde sadece birkaç tane Arapça eğitim veren, pahalı okul vardı ve ailenin bunu karşılaması mümkün değildi. Eğitimi yarıda kalan ve yasal yollardan çalışma şansı olmayan 16 yaşındaki Omar Esad hükümetine karşı savaşmak için Suriye'ye geri dönmeye karar verdi. Kısa süre sonra da bir çatışmada hayatını kaybetti. Oğlu Suriye'ye döndükten sonra Shaza bir geçici eğitim merkezi kurulmasına yardım etti ama oğlunun bu hizmetten yararlanabilmesi için artık çok geçti. [177]
Bugün, Shaza İstanbul'da kurucularından olduğu Suriye geçici eğitim merkezinin yönetim kurulunda. İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne, bir sonraki neslin geleceği için eğitimin ne kadar önemli olduğunu fark etmesinde kendi yaşadıklarının payı olduğunu söyledi:
Bir insan hastalanırsa tedavi olur ve iyileşir. Bir çocuk okula gitmezse, bu ileride büyük bir sorun olur – ya sokağa düşer, ya Suriye'ye döner ve savaşırken ölür, ya radikalleşir ve bir köktendinci olur, ya da Avrupa'ya ulaşmaya çalışırken denizde ölür.[178]
15 yaşındaki Bashar'ın yaşadıkları da, eğitimin yarıda bırakılmasının bedelini ortaya koyuyor. Bashar, 2011 yılında, Halep'teki okulunun civarı sürekli bombalandığı için okulu bırakmak zorunda kaldığında yedinci sınıfı yeni bitirmişti. Annesi İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne Bashar'ın ailesiyle birlikte yaşadığı İstanbul'da okuma şansı olmadığını çünkü geçinmek için onun da çalışmasının gerektiğini anlattı.
Günün birinde geldi ve savaşmak için Suriye'ye geri döneceğini söyledi. Biz 'hayır' dedik ama bize çok kızdı ve ağlamaya başladı. Bize gidip orada ölmek istediğini, kendi için bir gelecek göremediğini söyledi –okulunu bitiremedi, savaş sırasında epilepsi olduğu için düzenli bir iş de bulamıyor.
Bashar ancak Şanlıurfa'ya kadar gidebilmiş, orada amcası ona yetiştmiş ve İnsan Hakları İzleme Örgütü'yle görüşme yapmadan sadece iki gün önce ailesinin yanına geri getirmiş. Bashar o sırada İnsan Hakları İzleme Örgütü'yle görüşebilecek durumda değildi ama ailesi Türkiye'de geleceğinin eskisi kadar karanlık olduğunu söyledi. Öte yandan, Bashar'ın üç küçük kardeşi bireysel bir bağışçının burs desteğiyle bir Suriye geçici eğitim merkezine kaydolmuşlar.Üçünün de notları iyiymiş ve okulda arkadaş ediniyorlarmış.[179]
Bashar'ın öyküsü, Suriyeli çocukların bütün bir neslinin eğitim görmemesine göz yummanın tehlikelerini ortaya koyuyor. Çatışmadan önce Suriye'de ilkokula gidenlerin oranı yüzde 99, ortaokula gidenlerin oranı ise yüzde 82'ydi ve okula giden kız ve erkek çocukların oranı büyük ölçüde eşitti.[180] Bugün, UNICEF'in tahminlerine göre ülke içinde ve dışında yaklaşık 3 milyon Suriyeli çocuk okula gidemiyor -- bu sayı savaştan önce okul çağındaki çocukların neredeyse tamamını eğitime katmayı başarmış Suriye'nin, bu başarısını yerle bir ediyor.[181]
Save the Children örgütünün tahminlerine göre de, Suriye'deki ve Suriye dışındaki Suriyeli çocuklar arasındaki okula gitmeme oranı şimdiki gibi devam ederse, bunun Suriye'nin savaş sonrası ekonomisine maliyeti, maaş kaybı nedeniyle yılda 2.18 milyar Dolar olacak.[182]
Dahası, bu çocuklar günün birinde Suriye'ye geri dönecek de olsalar, uzun süre başka bir yerde yaşayacak da olsalar, büyük olasılıkla düşük ücretli işlerde çalışacaklar ve bu durum bir yandan ev sahibi ülkenin ekonomisine zarar verirken bir yandan da devletin sosyal yardım maliyetlerini de artıracaktır.[183]
Suriyeli çocukların okula gitmemelerinin başka yakın tehlikeleri de bulunuyor. Suriyeli çocukların eğitime erişimlerinin sağlanması, erken evlilik yapma,[184] orduya katılma ve radikalleşme gibi riskleri azaltacak; para kazanma potansiyellerini arttırarak, onlara istikrarlı bir ekonomik geleceğe kavuşma fırsatı sunacak ve bugünün genç Suriyelilerinin belirsizliklerle dolu geleceklerine daha donanımlı bir şekilde adım atmalarına olanak sağlayacaktır.[185]
Saygın uluslararası insani yardım kuruluşları, Suriyeli çocukların eğitime erişimleri sorununa Kayıp Nesile Hayır yaklaşımını ilk kez 2013 yılında Birleşmiş Milletler Genel Kurulunda dile getirdi. Kayıp Nesile Hayır'ın amacı “hem Suriye'deki, hem evsahibi ülkelerdeki Suriyeli çocuklara korunma, eğitime erişim ve kendileri ve ülkeleri için bir gelecek inşa edebilmeleri için olanak sağlamak” şeklinde tanımlanıyor.[186] Kampanyanın eğitim ve korunma olmak üzere iki konuya odaklanan stratejisinin hayata geçmesi için 1 milyar Dolarlık bir yatırım gerekiyor.[187]
Kayıp Nesile Hayır kampanyası stratejisinde, Türkiye'deki Suriyeli çocuklara daha fazla eğitim olanağının sağlanması için, okula kaydolma ve devam etmeleri için girişimler, yeni eğitim tesisleri, kampların içinde ve dışında okul gereçlerinin dağıtımı ve dil eğitimi gibi açılımların gerçekleştirilmesi için 89 milyon Dolar'a ihtiyaç olduğunu vurgulanıyor.[188]
Ancak uluslararası bağışçılar topluluğu Kayıp Nesile Hayır stratejisinin gerektirdiği fonu henüz karşılamış değil. Eylül 2014'te yayınlanan bir yıllık ilerleme raporu, Türkiye'deki Suriyelilerin eğitimi için öngörülen fonlarda hâlâ 62.2 milyon Dolar eksik olduğunu ortaya koydu.[189] Kampanya henüz yeni bir güncelleme yapmadı ama fon hedefleri kısmen, Birleşmiş Milletler ve Suriyeli mültecilere evsahipliği yapan bölge hükümetleri arasındaki bir ortaklık olan Bölgesel Mülteci ve Dayanıklılık Planı'na (3RP) entegre edildi.[190] 3RP, Haziran 2015'te yaptığı açıklamada Türkiye'deki eğitim programı için yaptıkları 59 milyon Dolarlık çağrılarının çağrının yalnızca yüzde 22'sinin karşılandığını söyledi.[191]
Ali11 yaşındaki Ali, Suriye hükümetinin, memleketi Halep'e gerçekleştirdiği bir varil bombası saldırısında ağır yaralandığı 2012'den bu yana okula gitmiyor. Mersin'de ailesiyle yaşadığı evde görüştüğü İnsan Hakları İzleme Örgütü araştırmacısına, kendisini fiziksel olarak engelli bırakan bacaklarında ve karnındaki derin yaraları gösterdi. Ali ciddi bir aksamayla da olsa yeniden yürümeyi henüz öğrendi. Türkiye'ye geldiğinden beri, günlerini evde oturarak veya sokakta hurma suyu satarak geçiriyor ama önümüzdeki sonbahar bunu değiştirmek istiyor: “Hiç Türkçe bilmiyorum ama okula gitmek istiyorum. Büyüyünce muhasebeci olmak istiyorum çünkü matematikle ve sayılarla aram iyi. Okula gitmek ve bana yardım edecek bir öğretmenimin olması ne iyi olur.”[192] Ali'nin annesi de şunları ekledi: “Eğer gidebileceği bir okul varsa, Ali'yi okula göndermek isteriz, özellikle de artık yürüyebildiğine göre. Çok fazla bedensel iş göremediği için şimdi okula gitmeye her zamankinden daha çok ihtiyacı var. Çok akıllı, çabuk öğreneceğini düşünüyorum. Ama bütün bu mahallede, çocuklarını okula gönderen tek bir Suriyeli bile bilmiyoruz.”[193] |
Her çocuk ayrımcılığa uğramadan eğitime erişim hakkına sahiptir. Türkiye, bu hakkı koruma altına alan Uluslararası Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleşmesi (UESKHS)[194], Çocuk Haklarına Dair Sözleşme (ÇHS)[195], Uluslararası Medeni ve Siyasi Haklar Sözleşmesi (UMSHS)[196], Kadınlara Yönelik Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesine Dair Sözleşme (CEDAW)[197] ve Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi (AİHS)[198] gibi bir dizi uluslararası sözleşmeye taraftır.
Ancak, Türkiye bu sözleşmelerin, aralarında UESKHS'nin eğitim hakkını düzenleyen 13. Maddesi'nin bazı paragraflarının da bulunduğu bir takım maddelerine çekinceler koymuştur. Türkiye, anne-babaların kendi inançlarına uygun bir biçimde çocuklarına dinsel ve ahlaki eğitim sağlamak üzere, devlet tarafından kurulan okulların dışında varolan okullara gönderme hakkını düzenleyen sözleşme hükümlerini yorumlama ve uygulama hakkını saklı tutar. UESKHS'nin hayata geçirilmesini denetleyen komite Türkiye'ye, sözleşmeye bütünsel olarak daha uyumlu olmak adına bu çekinceleri kaldırmasını tavsiye etmiştir.[199]
Aynı şekilde, Türkiye Çocuk Haklarına Dair Sözleşmenin yerli/ulusal azınlıkların eğitiminin amaçlarına yoğunlaşan 17, 29 ve 30. maddelerinin hükümlerini yorumlama ve uygulama hakkını saklı tutar.[200] Her iki sözleşmede de “ilköğretimin zorunlu ve herkes için ücretsiz”[201] olacağı, ortaöğrenimin ise “genel olarak mevcut ve herkese açık kılınacağı”[202] ifade edilmektedir. İlköğretim görmemiş veya ilköğretimini tamamlamamış çocuklar için “temel eğitim teşvik edilecek ve yoğunlaştırılacaktır.”[203] Bunlara ek olarak, hükümetlerin “okullarda düzenli biçimde devamın sağlanması ve okulu terketme oranlarının düşürülmesi için önlem alma” yükümlülükleri bulunmaktadır.[204]
Uluslararası hukuk, din, etnik köken, sosyal köken veya diğer statüler nedeniyle ayrımcılık yapılmasını yasaklar.[205] Eğitim çocuğun “kültürel kimliğinin, dilinin ve değerlerinin” gelişimini desteklemelidir.[206] UESKHS'nin uygulanmasını izleyen Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Komitesi'ne göre, ayrımcılık yasağı “zaman içerisinde giderek artan bir şekilde gerçekleştirilme ya da mevcut kaynakların elverişliliği ölçüsünde uygulanma gibi süreçlere tabi değildir; eğitimin tüm bileşenlerine tam olarak ve derhal uygulanır.”[207]
Komiteye göre, önemli sayıda bireye “en temel eğitim biçimlerini” sağlayamayan bir Devlet, ilk bakışta (prima facie) eğitim hakkı bakımından yükümlülüklerini yerine getirememiştir.[208]
Türkiye yukarıda incelenen uluslararası sözleşmeleri onaylamasının yanısıra, eğitim hakkını kendi kanunlarında da düzenlemiştir. Türkiye Cumhuriyeti Anayasası'nın 42. Maddesi “[k]imse, eğitim ve öğrenim hakkından yoksun bırakılamaz” ve “[i]lköğretim, kız ve erkek bütün vatandaşlar için zorunludur ve devlet okullarında parasızdır” der.[209] 2012 yılında, Türkiye Büyük Millet Meclisi zorunlu eğitim süresini 8 yıldan 12 yıla çıkaran bir eğitim reformu kanunu geçirdi. [210]
Türkiye'nin Nisan 2014'te yürürlüğe giren 2013 Yabancılar ve Uluslararası Koruma Kanunu, geçici korumadan faydalananların “ilköğretim ve ortaöğretim hizmetlerinden faydalanabileceğini”[211] belirtir. Bunu takip eden Ekim 2014 tarihli Geçici Koruma Yönetmeliğine göre yönetmelik kapsamındaki yabancılara “... eğitim hizmeti verilebilir”[212] ve yabancılara yönelik eğitim faaliyetleri “geçici barınma merkezlerinin içinde ve dışında, Milli Eğitim Bakanlığının kontrolünde ve sorumluluğunda... Milli Eğitim Bakanlığının ilgili mevzuatı çerçevesinde yürütülür.”[213]
Özel olarak mültecilerin eğitimiyle ilgili Çocuk Haklarına Dair Sözleşme uyarınca, Taraf Devletler “ister tek başına olsun isterse ana–babası veya herhangi bir başka kimse ile birlikte bulunsun, mülteci statüsü kazanmaya çalışan ya da uluslararası veya iç hukuk kural ve usulleri uyarınca mülteci sayılan bir çocuğun, bu Sözleşmede ve insan haklarına veya insani konulara ilişkin ve sözkonusu Devletlerin taraf oldukları diğer Uluslararası Sözleşmelerde tanınan ve bu duruma uygulanabilir nitelikte bulunan hakları kullanması amacıyla koruma ve insani yardımdan yararlanması için gerekli bütün önlemleri alırlar.”[214]
1951 Mülteci Sözleşmesi uyarınca, “Taraf Devletler, mültecilere, temel eğitim konusunda, vatandaşlarına uyguladıkları muamelenin aynısını uygulayacaklardır” ve temel eğitimin dışındaki eğitim konusunda da “mümkün olduğu kadar müsait ve her halde, genel olarak aynı şartlar içindeki yabancılara tanınanlardan daha az müsait olmayan şekilde muamele edeceklerdir.”[215] Ne var ki, Türkiye 1951 Mülteci Sözleşmesi'ne ve 1967 Ek Protokolü'ne katılmış olsa da, Avrupa'dan gelmeyen kişileri, bu kişiler diğer her yönden mülteci tanımına uygun olsalar bile, mülteci olarak tanımadığı için, Suriyelilere mültecilere tanınan hakları vermemektedir.
Türkiye çocuk işçiliği ile ilgili, aralarında Uluslararası Çalışma Örgütü Asgari Yaş Sözleşmesi (ILO C.138)[216] , ILO En Kötü Biçimlerdeki Çocuk İşçiliği Sözleşmesi (ILO C. 182)[217], ÇHS ve UEKSHS'nin de bulunduğu temel uluslararası sözleşmeleri onaylamıştır. Bu sözleşmeler istihdam edilmiş çocukların düzgün bir eğitim görme olasılığının daha düşük olduğunu kabul eder.[218] Ayrıca, hükümetleri, “çocukların ve genç insanların... ekonomik ve sosyal sömürüye”[219] ve “her türlü tehlikeli ya da eğitimine zarar verecek nitelikteki işte çalıştırılmasına” karşı korumakla yükümlü kılar.[220]
Türkiye hukuku uyarınca asgari çalışma yaşı 15[221], tehlikeli işte çalışma asgari yaşı 18'dir[222]. Ancak, mevcut hukukiçerçevede, sokaklarda çalışan çocuklar da dahil olmak üzere, iş akdi olmadan çalışan çocukları koruyan tedbirler bulunmamaktadır ve bu durum bu durumdaki çocukları sömürüye daha da açık hale getirmektedir.[223]
1951 Mültecilerin Statüsüne İlişkin Sözleşme uyarınca, bir ülkenin topraklarında “yasal olarak ikamet eden” mülteciler ücretli bir işte çalışma hakkından faydalanma hakkına sahiptir.[224] BMMYK Yürütme Komitesi “kazanç sağlayan istihdam da dahil olmak üzere temel ekonomik ve sosyal hakların geliştirilmesinin, mültecilerin kendi kendine yetmesi ve ailevi güvenliklerinin sağlanması, insanlık onurunun yeniden kazandırılması, mülteci sorunlarına kalıcı çözümlerin getirilmesi bakımından çok önemli olduğunu”[225] belirtmiştir. Türkiye Sözleşme'ye koyduğu çekince sebebiyle bu koruma tedbirlerinden Suriyeli mültecileri yararlandırma yükümlülüğünden kaçınabilmektedir.
Öte yandan, Türkiye Uluslararası Ekonomik Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleşmesine (UESKHS) ve Her Türlü Irk Ayrımcılığının Ortadan Kaldırılmasına İlişkin Uluslararası Sözleşmeye (IAKS) taraftır. Her iki sözleşmede de çalışma hakkına ilişkin yükümlülükler bulunmaktadır ve devletleri, sığınmacılar dahil vatandaş olmayan kişilerin çalışma hakkını kullanmasına izin vermesi konusunda teşvik ederler. UESKHS'nin 6. Maddesi, Taraf Devletler “herkesin serbestçe seçtiği ya da kabul ettiği bir işte çalışarak hayatını kazanma fırsatı veren çalışma hakkını tanırlar ve bu hakkın korunması için gerekli tedbirleri alırlar”[226] der. Sözleşme bu yükümlülüğü aşamalı olarak hayata geçirilecek yükümlülüklerden biri olarak tanımlar ve “bu Sözleşme'de tanınan ekonomik hakları hangi ölçüde yabancılara da vereceklerini Taraf Devletlerin belirlemelerine” izin verir.[227] Ancak, UESKHS'ye uyumluluğu izleyen komite, Sözleşme'nin korumasındaki haklara erişimde uyrukluğun bir engel oluşturmaması gereğine vurgu yapar ve çalışma hakkının “yasal durumları ve belgeleri dikkate alınmaksızın, mülteciler, sığınmacılar, vatansız kişiler, göçmen işçiler ve uluslararası insan kaçakçılığı kurbanları gibi vatandaş olmayanlar için de” geçerli olduğunu vurgular.[228]
Her Türlü Irk Ayrımcılığının Ortadan Kaldırılmasına İlişkin Uluslararası Sözleşmenin (IAKS) 5. Maddesi “ırk, renk ya da ulusal veya etnik köken ayrımı yapmaksızın,…özellikle çalışma, işini özgürce seçme, adil ve elverişli çalışma koşulları, işsizliğe karşı korunma, eşit işe eşit ücret, adil ve elverişli ücret haklarından yararlanmada herkesin kanun önünde eşitlik hakkını” garanti altına alır.[229] 2004 yılında Sözleşme komitesi, devletlerin vatandaşlar ve vatandaş olmayanlar arasında fark gözetme hakkını tanımakla birlikte, ilkesel olarak insan haklarından herkesin faydalanması gerektiğini söyledi. Devletlere, özellikle vatandaş olmayanların istihdam alanında, ekonomik, sosyal ve kültürel haklardan yararlanmasını önleyen engelleri kaldırmaları[230] ve çalışma şartları ve koşulları bağlamında vatandaş olmayanlara yönelik ayrımcılığın ortadan kaldırılması için tedbir almaları[231] için çağrıda bulundu.
Türkiye egemen bir devlet olarak, kişilerin istihdam sahasına erişimlerini, ilgili iş kanunları ve sistemler ile düzenleme hakkına sahiptir. Ancak, üstlendiği insan hakları yükümlülükleri, Türkiye'nin mültecileri hayatlarını kazanma hakkından topyekun mahrum bırakmasına izin vermemektedir. Türkiye'nin bu yükümlülüklerini yerine getirmekle sorumlu olması, mültecilerin işgücü piyasasına erişimine hiçbir kısıtlama getirmemesi anlamına gelmez. Daha ziyade, ayrımcı olmayan koşullarda, para kazanacakları bir işe erişim fırsatına sahip olmalarını hukuken sağlamak olarak yorumlanmalıdır.
Bu raporu Robert L. Bernstein bursu kapsamında Mülteci Hakları Programı'nda çalışan Stephanie Gee araştırdı ve yazdı. Raporun editörlüğünü Mülteci Hakları Program direktörü Bill Frelick yaptı. Kıdemli araştırmacı Bill Van Esveld, Çocuk Hakları Bölümü araştırmacılarından Elin Martinez,Avrupa ve Orta Asya Bölümü kıdemli araştırmacılarından Emma Sinclair-Webb, Orta Doğu ve Kuzey Afrika Bölümü direktör vekili Nadim Houry, kıdemli Program editörü Danielle Haas ve kıdemli hukuk danışmanı Aisling Reidy raporu gözden geçirdiler. Raporun basıma hazırlanması Mülteci Hakları Programı kıdemli yardımcılarından Andrew Haag, yayınlar direktörü Grace Choi, yayınlar uzmanı Kathy Mills ve kıdemli idari koordinatör Fitzroy Hepkins tarafından gerçekleştirildi.
İnsan Hakları İzleme Örgütü bu rapor için deneyimlerini cömertçe bizimle paylaşan çocuklara ve ailelere, ayrıca önemli bilgiler veren öğretmenlere, okul müdürlerine ve mültecilere destek veren merkez çalışanlarına minnettarız. Bu rapor için bizimle görüşen Ankara BMMYK ve UNICEF ekibine, kıymetli vakitlerini bizimle cömertçe paylaşan İstanbul ve Gaziantep'teki ulusal ve uluslararası STK çalışanlarına teşekkür ederiz. Ayrıca, bizimle Ankara'da görüşen ve daha sonra talep ettiğimiz ek bilgileri bize veren Milli Eğitim Bakanlığı personeline teşekkür ederiz.
Son olarak, bu projeye yaptıkları cömert katkılar için Amy Rao ve Akzo Nobel Vakfı'na teşekkürü borç biliriz.
[1] Theirworld ve A World at School, Partnering for a Better Future: Ensuring Educational Opportunity for All Syrian Refugee Children and Youth in Turkey, 10 Eylül 2015, http://www.aworldatschool.org/page/-/uploads/Reports/Theirworld%20-%20Ed... (erişim tarihi 26 Ekim 2015), s.3.
[2] Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Komiserliği, Suriyeli Mülteciler Bölgesel Müdahale Planı, http://data.unhcr.org/syrianrefugees/country.php?id=224 (son güncelleme 25 Ağustos 2015) (erişim tarihi: 16 Eylül 2015).
[3] Brookings Enstitüsü, “What Turkey’s Open-Door Policy Means for Syrian Refugees,” 8 Temmuz 2015, http://www.brookings.edu
/blogs/order-from-chaos/posts/2015/07/08-turkey-syrian-refugees-kirisci-ferris (erişim tarihi 25 Ekim 2015).
[4] Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Komiserliği, “2015 UNHCR Country Operations Profile – Turkey,” tarihsiz, http://www.unhcr.org/pages/49e48e0fa7f.html (erişim tarihi 11 Ağustos 2015).
[5]“UN hails Turkey, Largest Refugee Hosting Country,” World Bulletin, 21 Haziran 2015, http://www.worldbulletin.net/news/160970/un-hails-turkey-largest-refugee... (erişim tarihi 11 Ağustos 2015).
[6]“Turkey urges world’s help on Syrian refugees as spending reaches $6 billion,” Hurriyet Daily News, 27 Şubat 2015, http://www.hurriyetdailynews.com/turkey-urges-worlds-help-on-syrian-refu... (erişim tarihi 7 Eylül 2015).
[7] Theirworld ve A World at School, Partnering for a Better Future: Ensuring Educational Opportunity for All Syrian Refugee Children and Youth in Turkey, 10 Eylül 2015, http://www.aworldatschool.org/page/-/uploads/Reports/Theirworld%20-%20Ed... (erişim tarihi 26 Ekim 2015), s.3.
[8] Göç İdaresi Genel Müdürlüğü, İçişleri Bakanlığı, “The Numbers of Syrians Were Announced to the Public,” 20 Ağustos 2015, http://www.goc.gov.tr/icerik6/the-numbers-of-syrians-were-announced-to-t... (erişim tarihi 2 Eylül 2015)
[9] The Washington Institute for Near East Policy, The Impact of Syria’s Refugees on Southern Turkey: Revised and Updated, Temmuz 2014, http://www.washingtoninstitute.org/uploads/Documents/pubs/PolicyFocus130... ( erişim tarihi 11 Ağustos 2015), s. 7.
[10] Birleşmiş Milletler Katolik Rahipler Konferansı, Refuge and Hope in the Time of ISIS: The Urgent Need for Protection, Humanitarian Support, and Durable Solutions in Turkey, Bulgaria, and Greece, Ocak 2015, http://www.usccb.org/about/migration-policy/upload/Refuge-and-Hope-in-th... ( erişim tarihi 11 Ağustos 2015), s. 5.
[11] 1951 Mülteci Sözleşmesi, başlangıçta II. Dünya Savaşı sonucunda Avrupa'da yerlerinden edilmiş mültecilerin durumunu çözmek üzere geçici bir anlaşma olarak tasarlandı. Ancak 1967 Protokolü ile coğrafi ve geçici kısıtlamaları kaldırıldı.
[12] Meltem İneli-Ciğer, “Implications of the New Turkish Law on Foreigners and International Protection and Regulation no. 29153 on Temporary Protection for Syrians Seeking Protection in Turkey,” Oxford Monitor of Forced Migration, cilt. 4 sayı.2 (Aralık 2014), http://oxmofm.com/wp-content/uploads/2015/01/OxMo-Vol-4-No-2-Ineli-Ciger... (erişim tarihi 11 Ağustos 2015), s. 28.
[13] Brookings Enstitüsü, “Northern Exodus: How Turkey Can Integrate Syrian Refugees,” 15 Nisan 2014, http://www.brookings.edu/research/articles/2014/04/15-turkey-integrate-s... (erişim tarihi 25 Ekim 2015).
[14]Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Komiserliği, “Frequently Asked Questions; Syrian Refugees in Turkey,” Ekim 2013, http://www.unhcr.org.tr/uploads/root/faqenglish.pdf (erişim tarihi 12 Ağustos 2015). 2011 yılında Suriye'de çatışmaların başlamasından önce, Suriye'de yaklaşık 527,000 Filistinli mülteci bulunuyordu; çoğu 1948 yılında buraya kaçmıştı ve daha sonra 1967 ve 1982 yıllarında da mülteci akınları olmuştu. Birleşmiş Milletler Yakın Doğudaki Filistinli Mültecilere Yardım ve Çalışma Kuruluşu (UNRWA), “Where We Work - Syria,” http://www.unrwa.org/where-we-work (erişim tarihi 17 Eylül 2015)
[15] Yabancılar ve Uluslararası Koruma Kanunu, No. 6458, yürürlüğe giriş tarihi 4 Nisan 2013, gayrı resmi İngilizce çevirisi için http://www.goc.gov.tr/files/files/eng_minikanun_5_son.pdf (erişim tarihi 7 Eylül 2015).
[16] Birleşmiş Milletler Katolik Rahipler Konferansı, Refuge and Hope in the Time of ISIS: The Urgent Need for Protection, Humanitarian Support, and Durable Solutions in Turkey, Bulgaria, and Greece, s. 5.
[17] Geçici Koruma Yönetmeliği, No. 29153, 2014, Türkçesi için http://www.goc.gov.tr/files/files/20141022-15-1.pdf (erişim tarihi 11 Ağustos 2015). Yönetmeliğin özetinin resmi İngilizce çevirisi için http://www.goc.gov.tr/files/_dokuman38.pdf (erişim tarihi 11 Ağustos 2015).
[18]İneli-Ciğer, “Implications of the New Turkish Law on Foreigners and International Protection and Regulation no. 29153 on Temporary Protection for Syrians Seeking Protection in Turkey,” Oxford Monitor of Forced Migration , s. 29.
[19] a.g.e., s. 32.
[20] a.g.e., s.32-33.
[21]Milli Eğitim Bakanlığı 2014/21 No.lu Genelge, Madde 4.
[22] Dasha Afanasieva ve Ümit Bektaş, “No School for 400,000 Syrian Refugee Children in Turkey – Official,” Reuters, 2 Ekim 2015, http://uk.reuters.com/article/2015/10/02/uk-mideast-crisis-turkey-educat... (erişim tarihi 25 Ekim 2015).
[23]UNICEF, Scaling Up Quality Education Provision for Syrian Children and Children in Vulnerable Host Communities: Report of the Sub-Regional Conference, 17-19 June 2014, Amman, Jordan, Haziran 2014, http://unesdoc.unesco.org/images/0023/002338/233895e.pdf (erişim tarihi 25 Ekim 2015), s. 9.
[24]Eğitim uzmanları yaygın eğitimi herhangi bir tasdikname verilmeyen, öğrenme hedefleri olan yapılandırılmış ve amaçlı etkinlikler olarak tanımlar; yapılandırılmamış ve çoğunlukla amaçlı olmayan “enformel eğitim”den farklıdır. Jin Yang, “Recognition, Validation, and Accreditation of Non-formal and Informal Learning in UNESCO Member States,” UNESCO Hayat Boyu Öğrenme Enstitüsü, 2015, http://unesdoc.unesco.org/images/0023/002326/232656e.pdf (erişim tarihi 25 Ekim 2015), s.9.
[25]BM Bölgesel Mülteci ve Dayanıklılık Planı, “Turkey: 3RP Monthly Update – August 2014: Education,” Ağustos 2014, http://reliefweb.int/sites/reliefweb.int/files/resources/August2014dashb... (erişim tarihi 25 Ekim 2015).
[26]Birleşmiş Milletler Çocuklara Yardım Fonu, Curriculum, Accreditation and Certification for Syrian Children in Syria, Turkey, Lebanon, Jordan, Iraq and Egypt, Mart 2015, http://www.oosci-mena.org/uploads/1/wysiwyg/150527_CAC_for_Syrian_childr... (erişim tarihi 7 Eylül 2015), s. 42.
[27]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün UNICEF yetkilisiyle yaptığı görüşme, Ankara, 23 Haziran 2015.
[28]UNICEF, Curriculum, Accreditation and Certification for Syrian Children in Syria, Turkey, Lebanon, Jordan, Iraq and Egypt, s. 48.
[29]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün UNICEF yetkilisiyle yaptığı görüşme, Ankara, 23 Haziran 2015; BMMYK, “Turkey External Update”, 31 Mayıs 2015, http://www.unhcr.org.tr/uploads/root/may_external_update_2015.pdf (erişim tarihi 7 Eylül 2015).
[30] Milli Eğitim Bakanlığı, Milli Eğitim Uzman Yardımcısı Selman Işık'tan İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne gelen mektup, 18 Eylül 2015
[31] 2014/21 No.lu MEB Genelgesi, Madde 4.
[32] 2014/21 No.lu MEB Genelgesi, Madde 4(b).
[33] Sığınmacılar ve Göçmenlerle Dayanışma Derneği (SGDD), Çok Amaçlı Destek Merkezi ile yapılan görüşme, İstanbul, 9 Haziran 2015. Türkiye'deki devlet ilkokullarında kitap ücreti, Okul Aile Birliği aidatı ve diğer okul etkinliklerin ücretlerinin talep edilmesine yasal olarak izin veriliyor. Dünya Bankası, “User Fees in Primary Education,” Temmuz 2004, http://siteresources.worldbank.org/EDUCATION/Resources/278200-1099079877... (erişim tarihi 26 Ekim 2015), s. 28.
[34]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün Eğitim Reform Girişimi direktör vekili Işık Tüzün'le yaptığı e-posta yazışması, 5 Eylül 2015.
[35]Andrew Finkel, “What’s 4+4+4?”, The New York Times, 23 Mart 2012, http://latitude.blogs.nytimes.com/2012/03/23/turkeys-education-reform-bi... (erişim tarihi 7 Eylül 2015)
[36] Işık'tangelen mektup, 18 Eylül 2015.
[37] Milli Eğitim Bakanlığı'na göre 2014-2015 yılında Türkiyedeki okullarda kayıtlı 16,403,328 öğrenci bulunuyordu. Veriler Türkiye İstatistik Kurumu'nda mevcuttur, http://www.turkstat.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1018 (erişim tarihi 26 Ekim 2015).
[38] Işık'tan gelen mektup, 18 Eylül 2015.
[39]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün Eğitim Reform Girişimi direktör vekili Işık Tüzün'le yaptığı e-posta yazışması, 5 Eylül 2015.
[40] a.g.e
[41] Theirworld ve A World at School, Partnering for a Better Future: Ensuring Educational Opportunity for All Syrian Refugee Children and Youth in Turkey, s. 11.
[42]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün Eğitim Reform Girişimi direktör vekili Işık Tüzün'le yaptığı e-posta yazışması, 5 Eylül 2015.
[43] Theirworld ve A World at School, Partnering for a Better Future: Ensuring Educational Opportunity for All Syrian Refugee Children and Youth in Turkey, s. 11.
[44] 2014/21 No.lu MEB Genelgesi, Madde 3.
[45] UNICEF, Curriculum, Accreditation, and Certification for Syrian Children in Syria, Turkey, Lebanon, Jordan, Iraq and Egypt, s. 43-44.
[46]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün Suriye Geçici Hükümeti Eğitim Bakan Yardımcısı Dr. Abudrrahman al-Haj ile yaptığı görüşme, İstanbul, 8 Haziran 2015. Suriye Geçici Hükümeti, Mart 2013'te teknik bir bakanlar kurulu oluşturularak Türkiye'de kuruldu. Nisan 2014'te Geçici Hükümet Suriye'de ve komşuları olan beş evsahibi ülkedeki öğrencilerin yaşadığı zorluklara çözüm bulmakla görevlendirdiği bir Eğitim Bakanı atadı. Suriye Geçici Hükümeti, “Suriyeli Öğrencilerin Sığınma Ülkelerinde Karşılaştıkları Engeller”, 19 Mayıs 2014, http://syriaig.org/syr14/index.php/minstmenu/edu-mnu/1393-2014-05-19-07-... (erişim tarihi 7 Eylül 2015)
[47]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün Suriye Geçici Hükümeti Eğitim Bakan Yardımcısı Dr. Abudrrahman al-Haj ile yaptığı görüşme, İstanbul, 8 Haziran 2015.
[48] Işık'tan gelen mektup, 18 Eylül 2015.
[49] Işık'tan gelen mektup, 18 Eylül 2015.
[50] UNICEF, Curriculum, Accreditation, and Certification for Syrian Children in Syria, Turkey, Lebanon, Jordan, Iraq and Egypt, Mart 2015, s. 44.
[51] Theirworld ve A World at School, Partnering for a Better Future: Ensuring Educational Opportunity for All Syrian Refugee Children and Youth in Turkey, s. 14.
[52]a.g.e.; UNICEF, Curriculum, Accreditation, and Certification for Syrian Children in Syria, Turkey, Lebanon, Jordan, Iraq and Egypt, s.46.
[53]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün Wafaa H. ile yaptığı görüşme, İstanbul, 9 Haziran 2015; Abeer A. ile yaptığı görüşme, İstanbul, 9 haziran 2015; ve Ibrahim M. Ile yaptığı görüşme, İstanbul, 10 Haziran 2015.
[54]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün Milli Eğitim Bakanlığı Milli Eğitim Uzman Yardımcısı Selman Işık'la yaptığı görüşme, Ankara, 22 Haziran 2015.
[55]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün ASAM ile yaptığı görüşme, İstanbul, 9 Haziran 2015; ASAM ile yaptığı görüşme, Gaziantep, 17 Haziran 2015; Mercy Corps ile yaptığı görüşme, Gaziantep, 17 Haziran 2015.
[56]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün Alaa W. Ile yaptığı görüşme, İstanbul, 9 Haziran 2015.
[57]Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Komiserliği, “Syria Regional Refugee Response, Turkey,” http://data.unhcr.org/syrianrefugees/country.php?id=224, son güncelleme 2 Ekim 2015 (erişim tarihi 26 Ekim 2015). 2 Ekim itibarıyla Türkiye'de kayıtlı Suriyeli mülteci sayısı 2,072,290'dı ve bu nüfusun yüzde 34.2'si 5-17 yaş grubu çocuktu.
[58]Ağustos 2015 itibarıyla Türkiye'deki mülteci kamplarında 262,134 Suriyeli mülteci yaşıyordu. İçişleri Bakanlığı Göç İdaresi Genel Müdürlüğü, “The Numbers of Syrians Were Announced to the Public,”, 20 Ağustos 2015, http://www.goc.gov.tr/icerik6/the-numbers-of-syrians-were-announced-to-t... (erişim tarihi 2 Eylül 2015). BMMYK'nın Türkiye'deki Suriyeli mültecilerin yüzde 34'ünün 5-17 yaş grubu olduğu bilgisini kullanarak ve bu sayının kamplarda ve kampların dışında yaşayanları eşit oranda temsil edildiği varsayımından hareket ederek kamplardaki yaklaşık 90,000 çocuğun okul yaşında olduğu söylenebilir.Milli Eğitim Bakanlığı'na göre 2014-2015 öğretim yılında kamplardaki 82,422 Suriyeli çocuk okula gitmiştir ve bu rakam kamplardaki okul çağındaki çocukların toplamının yaklaşık yüzde 90'ına tekabül etmektedir. Işık'tan gelen mektup, 18 Eylül 2015.
[59]Türkiye'de kayıtlı toplam 2.072,290 Suriyeli mülteciden kamplarda yaşayan yaklaşık 262,000 kişi toplam nüfusun yüzde 13'ünü temsil etmektedir.
[60]2014-2015'te kampların dışında okullara kayıt yaptıran çocuk sayısı 137,912. Işık'tan gelen mektup, 18 Eylül 2015.
[61]Dasha Afanasieva ve Ümit Bektaş, “No School for 400,000 Syrian Refugee Children in Turkey – Official,” Reuters, 2 Ekim 2015, http://uk.reuters.com/article/2015/10/02/uk-mideast-crisis-turkey-educat... (erişim tarihi 25 Ekim 2015).
[62]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün Fatima A. ile yaptığı görüşme, Mersin, 20 Haziran 2015.
[63]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün Ali N. ile yaptığı görüşme, 15 Haziran 2015.
[64]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün Nawrus A. ile yaptığı görüşme, 15 Haziran 2015.
[65]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün Khulood A. ile yaptığı görüşme, İstanbul, 9 Haziran, 2015 ve Nisreen M. ile yaptığı görüşme, Gaziantep, 18 Haziran 2015
[66]YUVA Derneği, Educational Needs Assessment for Urban Syrian Refugees in Turkey, Eylül 2014, https://data.unhcr.org/syrianrefugees/download.php?id=7898 (erişim tarihi 25 Ekim 2015), s. 5.
[67]Mayıs 2015'te BMMYK Türkiyedeki devlet okullarında kayıtlı 30,000 Suriyeli öğrencinin çoğunluğunun 1-4. sınıflara kayıt olduğunu belirtti. Bunun sebebi daha küçük yaştaki çocukların yabancı bir dili öğrenmeye daha kolay adapte olmaları. BMMYK, “Turkey External Update,” 31 Mayıs 2015, http://www.unhcr.org.tr/uploads/root/may_external_update_2015.pdf (erişim tarihi 7 Eylül 2015), s. 3. Bu değerlendirme İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün yaptığı görüşmelerle de doğrulanmıştır – dilin bir engel veya zorluk oluşturduğunu söyleyen çocuklar esas olarak 13 ve üstü yaşlardaki çocuklardı.
[68]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün devlet ilkokulu öğretmeniyle yaptığı görüşme, İstanbul, 11 Haziran 2015.
[69]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün Haysam M. ile yaptığı görüşme, İzmir, 14 haziran 2015, Rana H. ile yaptığı görüşme, İstanbul, 8 Haziran 2015 ve Hussein M. ile yaptığı görüşme, İzmir, 14 Haziran 2015.
[70]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün ASAM ile yaptığı görüşme, İstanbul, 9 Haziran 2015.
[71]Dawn Chatty, Hashem Ahmadzadeh, Metin Çorabatır, Jalal Al Husseini, Leen Hashem, Sarah Wahby, Oksford Üniversitesi Mülteci Çalışmaları Merkezi, “Ensuring Quality Education for Young Refugees from Syria (12-25 Years): A Mapping Exercise,” 19 Eylül 2014, http://www.rsc.ox.ac.uk/files/publications/other/rr-syria-youth-educatio... (erişim tarihi 25 Ekim 2015), s. 58.
[72]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün Selman Işık ile yaptığı görüşme, Ankara, 22 Haziran 2015.
[73] Işık'tan gelen mektup, 18 Eylül 2015.
[74] BM Bölgesel Mülteci ve Dayanıklılık Planı, “Turkey: 3RP Monthly Update – April 2015: Education,” Nisan 2015, http://reliefweb.int/report/turkey/turkey-3rp-monthly-update-april-2015-... (erişim tarihi 25 Ekim 2015), “Turkey: 3RP Monthly Update – May 2015: Education,” Mayıs 2015, http://reliefweb.int/report/turkey/turkey-3rp-monthly-update-may-2015-ed... (erişim tarihi 25 Ekim 2015), ve “Turkey: 3RP Monthly Update – June 2015: Education,” Haziran 2015 http://reliefweb.int/report/turkey/turkey-3rp-monthly-update-june-2015-e... (erişim tarihi 25 Ekim 2015).
[75]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün bir devlet ilkokulu öğretmeniyle yaptığı görüşme, İstanbul, 11 Haziran 2015.
[76]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün ASAM ile yaptığı görüşme, İstanbul, 9 Haziran 2015, Suriye Eğitim Komisyonu ile yaptığı görüşme, İstanbul, 12 Haziran 2015, ASAM ile yaptığı görüşme, Gaziantep, 17 haziran 2015 ve Mercy Corps ile yaptığı görüşme, Gaziantep, 17 Haziran 2015.
[77] Birleşmiş Milletler Eğitim Bilim ve Kültür Örgütü (UNESCO), “Functional Adult Literacy and Women’s Support Programme, Country Profile: Turkey,” tarihsiz, http://www.unesco.org/uil/litbase/?menu=4&programme=141 (erişim tarihi 25 Ekim 2015).
[78]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün Aisha A. ile yaptığı görüşme, İzmir, 13 Haziran 2015.
[79]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün Omar A. ile yaptığı görüşme, İzmir, 13 Haziran 2015.
[80]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün Jabber H. ile yaptığı görüşme, Turgutlu, 15 Haziran 2015.
[81]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün Rana H. ile yaptığı görüşme, İstanbul, 9 Haziran 2015.
[82]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün Rasha H. ile yaptığı görüşme, İzmir, 13 Haziran 2015.
[83]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün Mohammed M., Samir M. ve Abu Mohammed ile yaptığı görüşme, İzmir, 14 Haziran 2015. 1 Temmuz 2015 itibariyla Türkiye'de asgari ücret ayda 1000 TL idi. Görüşmelerin yapıldığı tarihlerde asgari ücret 949 TL idi. “Minimum Wage to Increase 6+6 Percent in 2015,” Daily Sabah, 30 Aralık 2014, http://www.dailysabah.com/economy/2014/12/30/labor-minister-reveals-mini... (erişim tarihi 16 Eylül 2015).
[84]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün Mohammed M. ile yaptığı görüşme, İzmir, 14 Haziran 2015.
[85]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün Samir M. ile yaptığı görüşme, İzmir, 14 Haziran 2015.
[86]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün Abu Samir ile yaptığı görüşme, İzmir, 14 Haziran 2015
[87] Milli Eğitim Bakanlığı 2014/21 nolu Genelgesi, Madde. 6(ç), genelgenin gayri resmi çevirisi İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün arşivinde mevcuttur.
[88]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün Fatima A. ile yaptığı görüşme e, Turgutlu, 16 Haziran 2015.
[89]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün Fatima ve Abeer A. ile yaptığı görüşme, Turgutlu, 16 Haziran 2015.
[90] BMMYK, Improving Access to Education for Asylum-Seeker, Refugee Children and Adolescents in Central Europe, Temmuz 2011, http://www.unhcr-centraleurope.org/_assets/files/content/what_we_do/_pdf... (erişim tarihi 7 Eylül 2015).
[91]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün ASAM ile yaptığı görüşme, İstanbul, 9 Haziran 2015.
[92]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün Rawan B. ile yaptığı görüşme, İstanbul, 10 Haziran 2015.
[93]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün Sara H. ile yaptığı görüşme, Turgutlu, 16 Haziran 2015.
[94] Ek malzemelerin finansmanı için velilerden katkı, okul aile birlikleri aracılığıyla alınabilir. Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı (OECD), Education Policy Outlook: Turkey, Ekim 2013, http://www.oecd.org/edu/EDUCATION%20POLICY%20OUTLOOK%20TURKEY_EN.pdf (erişim tarihi 12 Ağustos 2015), s. 17. İzmir'de yaşayan iki aile İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne, çocuklarını devlet okullarına kaydettirirken idareye ekstradan “okul etkinlikleri ücreti” verdiklerini söylediler. İnsan Hakları İzleme Örgütü'nin Widaat S. ile yaptığı görüşme, İzmir, 13 Haziran 2015 vr Haysam S. ile yaptığı görüşme, İzmir, 14 Haziran 2015. İstanbul'da bir veli, kızının gittiği devlet ilkokulundaki bütün ailelerin okulun verdiği yemek için ayda 100 TL vermeleri gerektiğini anlattı.İnsan hakları İzleme Örgütü'nün Khulood A. ile yaptığı görüşme, İstanbul, 11 Haziran 2015.
[95] BM Çocuk Hakları Komitesi, “Consideration of Reports Submitted by States Parties under Article 44 of the Convention: Concluding Observations, Turkey,” (Sözleşmenin 44. Maddesi uyarınca Taraf Devletlerin Sunduğu Raporların Değerlendirilmesi: Nihai Gözlemler, Türkiye) 20 Temmuz 2012, CRC/C/TUR/CO-2-3, http://www2.ohchr.org/english/bodies/crc/docs/co/CRC_C_TUR_CO_2-3.pdf (erişim tarihi 26 Ekim 2015), para. 58.
[96]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün Nisreen C. ile yaptığı görüşme, Gaziantep, 18 Haziran 2015.
[97]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün Um Mohammed ile yaptığı görüşme, Gaziantep, 17 Haziran 2015.
[98] a.g.e.
[99] SGDD'nin İstanbul'daki Suriyelilere ait kendi vaka dosyaları üzerinde yaptığı bir çalışma her hanede en az bir çocuğun çalıştığını ortaya koydu. Birleşmiş Milletler Katolik Rahipler Konferansı, Refuge and Hope in the Time of ISIS: The Urgent Need for Protection, Humanitarian Support, and Durable Solutions in Turkey, Bulgaria, and Greece, s. 6.
[100]Birleşmiş Milletler Çocuk Fonu, Under Siege: The Devastating Impact on Children of Three Years of Conflict in Syria, Mart 2014, http://www.unicef.org/publications/index_72815.html (erişim tarihi 12 Ağustos 2015), s. 5.
[101]Constanze Letsch, “Syrian Refugees Trigger Child Labour Boom in Turkey,” The Guardian, 2 Eylül 2014, http://www.theguardian.com/law/2014/sep/02/syria-refugees-child-labour-t... (erişim tarihi 11 Ağustos 2015).
[102]Çocuk işçiliği genellikle kayıt dışı sektörde meydana gelir ve takibi zor olabilir. Dominique Soguel, “How Turkey is Tackling Child Labor in Hazelnut Harvesting,” Christian Science Monitor, 7 Eylül 2015, http://www.csmonitor.com/World/Middle-East/2015/0907/How-Turkey-is-tackl... (erişim tarihi 14 Ekim 2015). Üstelik, iş denetimi sisteminin eksiklikleri çocuk işçiliğinin etkin izlenmesini engellemektedir. Birleşik Devletler Çalışma Bakanlığı, Uluslararası Çalışma İşleri Bürosu, “2014 Findings on the Worst Forms of Child Labor: Turkey,” (Çocuk İşçiliğinin En Kötü Biçimleriyle İlgili 2014 Bulguları: Türkiye) tarihsiz, http://www.dol.gov/ilab/reports/child-labor/turkey.htm (erişim tarihi 25 Ekim 2015).
[103] BM Çocuk Hakları Komitesi, “Consideration of Reports Submitted by States Parties under Article 44 of the Convention: Concluding Observations, Turkey,” (Sözleşmenin 44. Maddesi uyarınca Taraf Devletlerin Sunduğu Raporların Değerlendirilmesi: Nihai Gözlemler, Türkiye), 20 Temmuz 2012.
[104]İş Kanunu, No.4857, yürürlüğe giriş tarihi 22 Mayıs 2003, Madde 71
[105]Çocuk ve Genç İşçilerin Çalıştırılma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik, Resmi Gazete 25425, yürürlüğe girme tarihi 6 Nisan 2004.
[106] Birleşik Devletler Çalışma Bakanlığı, Uluslararası Çalışma İşleri Bürosu,“2014 Findings on the Worst Forms of Child Labor: Turkey.”
[107] ILO'nun 138 no.lu İstihdama Giriş için Asgari Yaşla ilgili Sözleşmesi (Asgari Yaş Sözleşmesi), kabul tarihi 26 Haziran 1973, 1015 U.N.T.S. 297, yürürlüğe giriş tarihi 19 Haziran 1976, Türkiye sözleşmeyi 30 Ekim 1998 tarihinde onayladı.
[108] ILO'nun 182 No.lu En Kötü Biçimlerdeki Çocuk İşçiliğinin Yasaklanması ve Ortadan Kaldırılmasına İlişkin Acil Eylem Sözleşmesi (En Kötü Biçimlerdeki Çocuk İşçiliği Sözleşmesi ), kabul tarihi 17 haziran 1999, 38 I.L.M. 1207, yüürrlüğe giriş tarihi 19 Kasım 2000, Türkiye sözleşmeyi 2 Ağustos 2001 tarihinde onayladı.
[109]Çocuk Haklarına Dair Sözleşme, 44/25 no.lu Genel Kurul kararı, U.N. Doc. A/44/49, yürürlüğe giriş tarihi 2 Eylül 1990. Türkiye sözleşmeyi 9 Aralık 1994 tarihinde onayladı.
[110] Uluslararası Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleşmesi (UESKHS), 2200A (XXI) no.lu Genel Kurur kararı, 993 U.N.T.S. 3, yürürlüğe giriş tarihi 3 Ocak 1976. Türkiye sözleşmeyi 23 Eylül 2003 tarihinde onayladı.
[111]Her Türlü Irk Ayrımcılığının Ortadan Kaldırılmasına İlişkin Uluslararası Sözleşme, G.A. Res. 2106 (XX) of 21, 660 U.N.T.S. 195, yürürlüğe giriş tarihi 4 Ocak 1969, Türkiye tarafından 16 Eylül 2002 tarihinde onaylandı. Komite, 30 nolu tavsiyesinde taraf devletlere “[a]yrımcı amacı ya da etkisi görülen istihdam kuralları ve uygulamaları dahil, çalışma şartları ve koşulları bağlamında ayrımcılığın ortadan kaldırılması için tedbir almaları” ve “herkesin... emek ve istihdam haklarından yararlanmaya hakkı olduğunu kabul etmeleri” çağrısında bulunmuştur. Bkz: Vatandaş Olmayanlara Karşı Ayrımcılık (Altmış dördüncü oturum, 2004), U.N. Doc. CERD/C/64/Misc.11/rev.3 (2004), para. 33 ve 35.
[112] Chatty, et al, Oxford Üniversitesi Mülteci Çalışmaları Merkezi, “Ensuring Quality Education for Young Refugees from Syria (12-25 Years): A Mapping Exercise,” 9 Eylül, 2014, s. 57.
[113] Suriye'de, “yetimler” annesi de babası da olmayan çocuklardan ziyade sadece babası olmayan çocuklar için kullanılır ve bazen halk arasında yetimhane denen kurumlarda yaşarlar.
[114]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün Rabuwa A. ve Radwan A. ile yaptığı görüşmeler, Gaziantep, 18 Haziran 2015.
[115] Devlet İstatistik Kurumu, “Eğitim İstatistikleri,” tarihsiz, http://www.turkstat.gov.tr/UstMenu.do?metod=temelist (erişim tarihi 12Ağustos 2015). 2014-2015 eğitim yılında hükümet okullaşma oranını ilkokul için %96.3, ortaokul için %94.35, orta öğretim için %79.37 olarak kaydetmiştir.
[116] Adil İşgücü Derneği, “Issue Brief: Syrian Refugees Working in Turkey,” (Konu Brifingi: Türkiye'de Çalışan Suriyeli Mülteciler) Eylül 2014, http://www.fairlabor.org/sites/default/files/documents/reports/september... (erişim tarihi 11 Ağustos 2015).
[117]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün Rojeen M. ile yaptığı görüşme, İzmir, 13 Haziran 2015.
[118]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün Um Khalil ile yaptığı görüşme, İstanbul, 11 Haziran 2015.
[119]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün Fatima M. ile yaptığı görüşme, Mersin, 20 Haziran 2015.
[120]“Turkey’s Minimum Wage at Lower End of OECD Spectrum,” Today’s Zaman, 9 Mayıs 2015, http://www.todayszaman.com/anasayfa_turkeys-minimum-wage-at-lower-end-of... (erişim tarihi 11 Ağustos 2015).
[121] Geçici Koruma Yönetmeliği, No. 29153, 2014, Madde 29(1) ve (2). Yönetmeliğin Türkçesine erişim için http://www.goc.gov.tr/files/files/20141022-15-1.pdf (erişim tarihi 11 Ağustos 2015). Yönetmelik özetinin resmi İngilizce çevirisi için http://www.goc.gov.tr/files/_dokuman38.pdf (erişim tarihi 11 Ağustos 2015).
[122] Thair Abbas, “Turkey Set to Issue Temporary Work Permits to Syrian Refugees,” Asharq Al-Awsat, 13 Kasım 2014, http://english.aawsat.com/2014/11/article55338506/turkey-set-to-issue-te... (erişim tarihi 6 Eylül 2015); “Syrian Refugees Get to Work in Turkey,” Al-Monitor, 22 Temmuz 2014, http://www.al-monitor.com/pulse/politics/2014/07/syrian-refugees-turkey-... (erişim tarihi 7 Eylül 2015).
[123] Dasha Afanasieva ve Ümit Bektaş, “No School for 400,000 Syrian Refugee Children in Turkey – Official,” Reuters, 2 Ekim 2015, http://uk.reuters.com/article/2015/10/02/uk-mideast-crisis-turkey-educat... (erişim tarihi 25 Ekim 2015).
[124]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün Abu Ahmed ile yaptığı görüşme, İzmir, 14 Haziran 2015.
[125]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün Ibrahim ile yaptığı görüşme, Mersin, 20 Haziran 2015.
[126]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün Um Omar ile yaptığı görüşme, Mersin, 20 Haziran 2015.
[127] a.g.e..
[128] Ekonomik İşbirliği ve Kalkınma Teşkilatı (OECD), Education Policy Outlook: Turkey, Ekim 2013, http://www.oecd.org/edu/EDUCATION%20POLICY%20OUTLOOK%20TURKEY_EN.pdf (erişim tarihi 12 Ağustos, 2015), s. 6.
[129] Turkiye İstatistik Kurumu, “Eğitim İstatistikleri,” http://www.turkstat.gov.tr/UstMenu.do?metod=temelist (erişim tarihi 12 Ağustos, 2015).
[130]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün ASAM ile yaptığı görüşme, Gaziantep, 17 Haziran 2015.
[131]a.g.e.
[132] Birleşmiş Milletler Çocuklara Yardım Fonu, Child Labour and UNICEF in Action: Children at the Centre, (Çocuk İşçiliği ve Eylemde UNICEF: Çocuklar Merkezde) Mayıs 2014, http://www.unicef.org/protection/files/Child_Labour_and_UNICEF_in_Action... (erişim tarihi 4 Eylül 2015).
[133] a.g.e., s. 8-.9.
[134]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün Mercy Corps ile yaptığı görüşme, Gaziantep, 17 Haziran 2015.
[135]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün Khamleen R. ile yaptığı görüşme, İzmir, 13 Haziran 2015.
[136]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün Um A. ile yaptığı görüşme, İstanbul, 9 Haziran 2015.
[137]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün Khulood A. ile yaptığı görüşme, İstanbul, 9 Haziran 2015.
[138]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün Nabil N. ile yaptığı görüşme, Turgutlu, 15 Haziran 2015.
[139]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün Fatima H. ile yaptığı görüşme, Turgutlu, 16 Haziran 2015.
[140]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün Hassan B. ile yaptığı görüşme, Turgutlu, 16 Haziran 2015.
[141]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün Rana H. ile yaptığı görüşme, İstanbul, 9 Haziran 2015.
[142] Uluslararası Eğitim Örgütü (Education International), Education for Refugee and Asylum Seeking Children in OECD Countries: Case Studies from Australia, Spain, Sweden, and the United Kingdom, Mart 2010, http://download.ei-ie.org/Docs/WebDepot/EIResearch_Paloma_Eng_final_med.pdf (erişim tarihi 25 Ekim 2015); Madeleine Arnot ve Halleli Pinson, “The Education of Asylum-Seeker & Refugee Children: A Study of LEA and School Values, Policies and Practices,” Cambridge Üniversitesi, Temmuz 2005, https://www.educ.cam.ac.uk/people/staff/arnot/AsylumReportFinal.pdf (erişim tarihi 25 Ekim 2015).
[143] UNICEF, Curriculum, Accreditation and Certification for Syrian Children in Syria, Turkey, Lebanon, Jordan, Iraq and Egypt, s. 53.
[144] UNHCR, Refugee Education: A Global Review, Kasım 2011, http://www.unhcr.org/4fe317589.html (erişim tarihi 25 Ekim 2015), s. 62.
[145] UNHCR, Refugee Education: A Global Review, s. 63.
[146] a.g.e., s.55-56.
[147]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün Abir L. ile yaptığı görüşme, Turgutlu, 16 Haziran 2015.
[148]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün Rola K. ile yaptığı görüşme, İskenderun (telefonla), 11 Haziran 2015, ve Aziza B. Ile yaptığı görüşme, Gaziantep, 18 Haziran 2015.
[149]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün Rabuwa R. ile yaptığı görüşme, Gaziantep, 18 Haziran 2015, ve Nada M. ile yaptığı görüşme, Gaziantep, 19 Haziran 2015. Gaziantep'te çalışan STKlar bu iddiayı doğruladılar. İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün ASAM ile yaptığı görüşme Gaziantep, 17 Haziran 2015 ve Mercy Corps ile yaptığı görüşme, Gaziantep, 17 Haziran 2015.
[150]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün Rola K. ile yaptığı görüşme, İskenderun (telefonla), 11 Haziran 2015.
[151]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün Suriye Geçici Hükümeti Eğitim Bakan Yardımcısı Dr. Abdurrahman al-Haj ile yaptığı görüşme, İstanbul, 8 Haziran 2015.
[152]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün Aziza B. ile yaptığı görüşme, Gaziantep, 18 Haziran 2015.
[153] a.g.e.
[154] a.g.e.
[155]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün Iman H. ile yaptığı görüşme, Mersin, 20 Haziran 2015.
[156]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün ASAM Çok Yönlü Destek Merkezi ile yaptığı görüşme, İstanbul, 9 Haziran 2015.
[157] MEB 2014/21 no.lu Genelge, Madde (2).
[158]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün Milli Eğitim Bakanlığı Milli Eğitim Uzman Yardımcısı Selman Işık ile yaptığı görüşme, Ankara, 22 Haziran 2015.
[159]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün Suriye geçici eğitim merkezi müdürü ile yaptığı görüşme, İstanbul, 10 Haziran 2015.
[160] BM Bölgesel Mülteci ve Dayanıklılık Planı, “3RP Turkey Monthly Update, March 2015: Education,” 31 Mart 2015, http://reliefweb.int/sites/reliefweb.int/files/resources/3RPEducationDas... (erişim tarihi 12 Ağustos 2015).
[161]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün BMMYKgörevlisiyle yaptığı görüşme, Ankara, 23 Haziran 2015.
[162]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün Mercy Corps ile yaptığı görüşme, Gaziantep, 17 Haziran 2015.
[163]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün Eğitim Reform Girişimi direktör vekili Işık Tüzün ile yaptığı e-posta yazışması, 5 Eylül 2015.
[164]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün Mercy Corps ile yaptığı görüşme, Gaziantep, 17 Haziran 2015.
[165] Chatty, et al, Oxford Üniversitesi Mülteci Çalışmaları Merkezi, “Ensuring Quality Education for Young Refugees from Syria (12-25 Years): A Mapping Exercise,” s. 57.
[166] a.g.e.
[167] a.g.e.
[168] Deborah Amos, “A Syrian Refugee School: Nearly 2,000 Students, 5 Shifts, 3 Languages,” NPR, 5 Ağustos 2015, http://www.npr.org/sections/parallels/2015/08/05/429340817/a-syrian-refu... (erişim tarihi 12 Ağustos 2015).
[169]“2014 sonlarında UNICEF – Milli Eğitim Bakanlığı (MEB) ve Posta ve Telekomunikasyon Bankası (PTT) ile yaptığı bir protokolle – gönüllü öğretmenlere finansal teşvik vererek desteklemeye başladı. Bu teşvikler hem ev sahibi topluluklarda hem kamplarda çalışan öğretmenlere verildi.” Bölgesel Mülteci ve Dayanıklılık Planı, “Turkey 3RP Monthly Update – April 2015: Education.”
[170]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün eski bir geçici eğitim merkezi müdürüyle yaptığı görüşme, Gaziantep, 17 Haziran 2015.
[171]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün geçici eğitim merkezi müdürüyle yaptığı görüşme, İstanbul, 10 Haziran 2015.
[172]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün Shaza Barakat ile yaptığı görüşme, İstanbul, 12 Haziran 2015.
[173] UNICEF, Scaling Up Quality Education Provision for Syrian Children and Children in Vulnerable Host Communities: Report of the Sub-Regional Conference, 17-19 June 2014, Amman, Jordan, s.11.
[174] a.g.e., s. 17.
[175] UNICEF, Curriculum, Accreditation and Certification for Syrian Children in Syria, Turkey, Lebanon, Jordan, Iraq and Egypt, s. 53.
[176] Milli Eğitim Bakanlığı, “Basın Açıklaması,” 21 Ağustos 2015, http://www.meb.gov.tr/basin-aciklamasi/haber/9360/en (erişim tarihi 25 Ekim 2015). [Çeviride Açıklamanın http://www.meb.gov.tr/basin-aciklamasi/haber/9360/tr adresindeki Türkçesi kullanılmıştır (erişim tarihi 28 Ekim 2015) - çev]
[177]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün Shaza Barakat ile yaptığı görüşme, İstanbul, 12 Haziran 2015.
[178] a.g.e.
[179]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün Manal B. ile yaptığı görüşme, İstanbul, 9 Haziran 2015
[180] 2010 yılının düzenlenmiş net kayıt oranlarına dayanarak. UNESCO İstatistik Kurumu, “Education Statistics for the Syrian Arab Republic,” tarihsiz, http://data.uis.unesco.org/Index.aspx?DataSetCode=EDULIT_DS# (erişim tarihi 12 Ağustos 2015).
[181] Birleşmiş Milletler Çocuklara Yardım Fonu, Education Under Fire: How Conflict in the Middle East is Depriving Children of Their Schooling, September 3, 2015, http://www.unicef.org/mena/Education_Under_Fire.pdf (erişim tarihi 17 Eylül 2015), ve Under Siege: The Devastating Impact on Children of Three Years of Conflict in Syria, March 2014, http://www.unicef.org/publications/index_72815.html (erişim tarihi 12 Ağustos 2015).
[182] Save the Children, The Cost of War: Calculating the Impact of the Collapse of Syria’s Education System on the Country’s Future, Mart 2015, http://reliefweb.int/report/syrian-arab-republic/cost-war-calculating-im... (erişim tarihi 25 Ekim 2015).
[183] Save the Children, The Cost of War: Calculating the Impact of the Collapse of Syria’s Education System on the Country’s Future
[184] Her ne kadar İnsan Hakları İzleme Örgütü çocukları erken evlilik yapmış herhangi bir Suriyeli aileyle görüşme yapmadıysa da, STKlar ve diğer gözlemciler Türkiye'de bunun tehlikeli bir oranda görüldüğünü bildiriyor. Bkz., “Effects of the Syrian Refugees on Turkey,” Orta Doğu Stratejik Araştırmalar Merkezi, Ocak 2015, http://www.tesev.org.tr/assets/publications/file/09012015103629.pdf (erişim tarihi 17 Eylül 2015), s. 16, [raporun Türkçesine http://www.tesev.org.tr/assets/publications/file/09012015104258.pdf adresinden ulaşılabilir – Çev.] ve Oriol Andrés Gallart, “Many Child Marriages Among Syrian Refugees Driven by Economics,” Middle East Eye, 21 Temmuz 2015, http://www.middleeasteye.net/in-depth/features/early-marriage-between-tr... (erişim tarihi 17 Eylül 2015)
[185] Phillip Price, “Education in Emergencies: Benefits, Best Practices, and Partnerships,” Denver Üniversitesi, 2011, http://www.du.edu/korbel/crric/media/documents/philprice.pdf (erişim tarihi 16 Eylül 2015), s. 4.
[186] UNICEF, Scaling Up Quality Education Provision for Syrian Children and Children in Vulnerable Host Communities: Report of the Sub-Regional Conference, 17-19 Haziran 2014, Amman, s. 10.
[187] No Lost Generation: Protecting the Futures of Children Affected by the Crisis in Syria, Strategic Overview, Ocak 2014, http://www.unicef.org/appeals/files/No_Lost_Generation_Strategic_Overvie... (erişim tarihi 2015), s.1.
[188] a.g.e., s. 5
[189]a.g.e., s. 11.
[190] a.g.e., s.6.
[191]BM Bölgesel Mülteci ve Dayanıklılık Planı, 3RP Regional Progress Report, Haziran 2015, http://www.3rpsyriacrisis.org/wp-content/uploads/2015/06/3RP-Progress-Re... (erişim tarihi 25 Ekim 2015), s. 19.
[192]İnsan Hakları İzleme Örgütü'nin Amal A. ve Ali A. Ile yaptığı görüşme, Mersin, 20 Haziran, 2015.
[193] a.g.e.
[194] Uluslararası Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleşmesi (UESKHS), 2200A (XXI) no.lu Genel Kurur kararı, 993 U.N.T.S. 3, yürürlüğe giriş tarihi 3 Ocak 1976. Türkiye sözleşmeyi 23 Eylül 2003 tarihinde onayladı.
[195]Çocuk Haklarına Dair Sözleşme, 44/25 no.lu Genel Kurul kararı, U.N. Doc. A/44/49, yürürlüğe giriş tarihi 2 Eylül 1990. Türkiye sözleşmeyi 9 Aralık 1994 tarihinde onayladı.
[196]Uluslararası Medeni ve Siyasi Haklar Sözleşmesi (UMSHS) 2200A (XXI) no.lu Genel Kurul kararı, 999 U.N.T.S. 171, yürürlüğe giriş tarihi March 23, 1976, Türkiye sözleşmeyi 23 Eylül 2003 tarihinde onayladı.
[197]Kadınlara Yönelik Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesine Dair Sözleşme (CEDAW), G.A. Res. 34/180 no.lu Genel Kurul kararı, yürürlüğe giriş tarihi 3Eylül 1981. Türkiye sözleşmeyi 20 Aralık 1985 tarihinde onayladı.
[198]İnsan Haklarının ve Temel Özgürlüklerin Korunmasına Dair Sözleşme, 213 U.N.T.S. 222, yürürlüğe giriş tarihi 3 Eylül 1953, Türkiye sözleşmeyi 18 Mayıs 1954 tarihinde onayladı.
[199]Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Komitesi, Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Komitesi Nihai Gözlemler: Türkiye, Mayıs 2011, E/C.12/TUR/CO/1, para. 6.
[200]30. Madde şöyle der : “Soya, dine ya da dile dayalı azınlıkların ya da yerli halkların varolduğu Devletlerde, böyle bir azınlığa mensup olan ya da yerli halktan olan çocuk, ait olduğu azınlık topluluğunun diğer üyeleri ile birlikte kendi kültüründen yararlanma, kendi dinine inanma ve uygulama ve kendi dilini kullanma hakkından yoksun bırakılamaz.”
[201]UESKHS, Madde 13(2)(a); ÇHS, Madde 28(1).
[202] UESKHS, Madde 13(2)(b); ÇHS, Madde 28(1).
[203] UESKHS, Madde 13(2)(d).
[204]ÇHS, Madde 28(1)(e).
[205]örneğin, ÇHS, Madde 2.
[206] a.g.e., Madde 29(1)(c).
[207] Ekonomik Sosyal ve Kültürel Haklar Komitesi (ESKHK), Genel Yorum 13, “Eğitim hakkı (Madde 13),” E/C. 12/1999/10, para. 31.
[208] ESKHK, Genel Yorum 3, “Taraf devletlerin yükümlülüklerinin niteliği (Madde 2, para. 1),” 1990, E/1991/23. Ayrıca bkz, Çocuk Hakları Komitesi, Genel Yorum 7, “Çocuk Haklarının Erken Çocuklukta Hayata Geçirilmesi,” 2005, CRC/C/GC/7/Rev.1 (“Küçük çocukların kaliteli hizmetlere erişimleriyle ilgili potansiyel ayrımcılık, özellikle, sağlık, eğitim, refah ve diğer hizmetlere herkesin ulaşamadığı ve bu hizmetlerin devlet, özel kesim ve hayır kurumları tarafından birlikte verildiği durumlarda kaygı yaratmaktadır.”).
[209] Türkiye Cumhuriyeti Anayasası, Madde 42.
[210]“Education Reform Bill Passes in Turkish Parliament,” (Eğitim Reformu Yasası Meclisten Geçti) Hurriyet Daily News, Ankara, 30 Mart, 2012, http://www.hurriyetdailynews.com/education-reform-bill-passes-in-turkish... (erişim tarihi 12 Ağustos, 2015).
[211] Yabancılar ve Uluslararası Koruma Kanunu, No. 6458, 4 Nisan 2013 tarihinde kabul edildi, Nisan 2014'te yürürlüğe girdi. 89. Madde.
[212]Geçici Koruma Yönetmeliği, No. 29153, 2014, Madde 26, Türkçe versiyonu için: http://www.goc.gov.tr/files/files/20141022-15-1.pdf (erişim tarihi 11, 2015). Yönetmeliğin resmi İngilizce özeti için: http://www.goc.gov.tr/files/_dokuman38.pdf (erişim tarihi 11 Ağustos 2015).
[213] a.g.e., Madde 28.
[214]Çocuk Haklarına Dair Sözleşme, 22. Madde
[215] Mültecilerin Statüsüne Dair Sözleşme, 189 U.N.T.S. 150, yürürlüğe giriş tarihi 22 Nisan 1954, 22. Madde
[216] Asgari Çalışma Yaşına İlişkin Sözleşme (Asgari Yaş Sözleşmesi) (Yürürlüğe giriş tarihi: 19 Haziran 1976), Türkiye sözleşmeyi 30 Ekim 1998 tarihinde onayladı.
[217] En Kötü Biçimlerdeki Çocuk İşçiliğinin Yasaklanması ve Ortadan Kaldırılmasına İlişkin Acil Eylem Sözleşmesi (Yürürlüğe giriş tarihi: 19 Kasım 2000), Türkiye sözleşmeyi 2 Ağustos 2001 tarihinde onayladı.
[218] ESKHK, Genel Yorum 13, “Eğitim Hakkı (Madde 13),” E/C. 12/1999/10; ayrıca, bkz. Uluslararası Çalışma Örgütü, 182 No.lu Çocuk İşöiliğinin En Kötü Biçimlerine İlişkin Sözleşme, Madde 7(2).
[219] ESKHS, 7. ve 10. Maddeler
[220]ÇHS, 32. Madde
[221] Türkiye'nin 22 Mayıs 2003 tarihinde yürürlüğe giren 4857 No.lu İş Kanunu'nun 71. Maddesi
[222]Çocuk ve Genç İşçilerin Çalıştırılma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik, 25425, 6 Nisan 2004 tarihinde yürürlüğe girmiştir.
[223] A.B.D. Çalışma Bakanlığı 2013 Yılı En Kötü Biçimlerdeki Çocuk İşçiliği Bulguları, Türkiye.
[224] 1951 Mülteci Sözleşmesi, 17.Madde.
[225] BMMYK Yürütme Komitesi, Uluslararası Koruma Hakkındaki Genel Gözlem, No. 50 (XXXIX) (10 Ekim 1998), http://www.unhcr.org/3ae68c9510.html adresinden erişilebilir.
[226]UESKHS, 6. Madde.
[227]UESKHS, 2. Madde.
[228] BM Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Komitesi, Genel Yorum No. 20, U.N. Doc. E/C.12/GC/20 (2009), para. 30.
[229] Her Türlü Irk Ayrımcılığının Ortadan Kaldırılmasına İlişkin Uluslararası Sözleşme (IAKS), 21 Aralık 1965 tarihinde kabul edildi, G.A. Res. 2106 (XX), annex, 20 U.N. GAOR Supp. (No. 14) at 47, U.N. Doc. A/6014 (1966), 660 U.N.T.S. 195, yürürlüğe giriş tarihi 4 Ocak 1969; Türkiye tarafından 16 Eylül 2002 tarihinde onaylandı.
[230] BM Irk Ayrımcılığının Ortadan Kaldırılması Komitesi, Genel Tavsiye No.30, CERD/C/64/Misc.11/rev.3 (2004), para. 29.
[231]a.g.e., para. 33.
Türkiye'deki Suriyeli mültecilerin yoğun olarak yaşadığı yerler[1]
Bir insan hastalanırsa tedavi olur ve iyileşir. Bir çocuk okula gitmezse, bu ileride büyük bir sorun olur – ya sokağa düşer, ya Suriye'ye döner ve savaşırken ölür, ya radikalleşir ve bir köktendinci olur, ya da Avrupa'ya ulaşmaya çalışırken denizde ölür.
— İstanbul'da, Suriyeliler için kurulan bir geçici eğitim merkezinin kurucusu ve Türkiye'de okuma şansı bulamayınca, savaşmak üzere Suriye'ye dönerek muhalif güçlere katılan ve 2012'de, 16 yaşındayken ölen bir gencin annesi.
Artık okula gidemiyorum ya, işte o çok zor bir durum. Alışması güç. Ara sıra çalışıyorum, ablalarım fabrikaya gitmeyince onların yerine ben gidiyorum. Geleceğimi hayal etmeye çalıştığımda hiçbir şey göremiyorum.
— 16 yaşındaki Rasha Ağustos 2013'te Suriye, Kamışlı'dan İzmir'e geldiğinde, ikamet izni olmadığı için okula kayıt yaptıramadı. Türkçe konuşamadığı için, yaşıtlarıyla birlikte 10. sınıfa gidemedi ve daha alt sınıfa gitmesine de izin verilmedi.
Dokuz yaşındaki Mohammed, 2012'de Halep kırsalındaki okuluna silahlı bir grup el koyduğundan beri okula gitmiyor. 2015 başlarında Mersin'e kaçan ailesi küçük ve içinde mobilya olmayan bir evde yaşıyor ve yerde uyuyorlar.
3. sınıfa gitmesi gereken Mohammed okula gitmeyi özlüyor. “Sınıfın en iyilerindendim ve okumayı öğrenmekten çok zevk alıyordum. Ama şimdi kendi kendime çalışmak istesem bile ne kitabım ne başka bir şeyim var” diyen Mohammed, günde 11 saat bir tekstil atölyesinde çalışıyor ve haftada 50 TL kazanıyor.
Bu rapor, acil bir mesele olan, Türkiye, Ürdün ve Lübnan'daki Suriyeli mülteci çocukların eğitime erişim konusunu ele alan üç bölümlük bir dizinin ilk raporu. Raporlarda Suriyeli çocukların eğitim görmelerinin önündeki çeşitli engeller incelenecek ve ev sahibi ülkelere, uluslararası bağışçılara ve uygulayıcı ortaklara, Suriyeli çocukların kayıp nesil olmalarının önlenmesi amacıyla bu engellerin etkilerini azaltmaları için çağrıda bulunulacak.
Çatışmalardan önce Suriye'de ilkokula gidenlerin oranı yüzde 99, ortaokula gidenlerin oranı ise yüzde 82'ydi ve okula giden kız ve erkek çocukların oranı büyük ölçüde eşitti. Bugün, UNICEF'in tahminlerine göre ülke içinde ve dışında yaklaşık 3 milyon Suriyeli çocuk okula gidemiyor – bu sayı savaştan önce okul çağındaki çocukların neredeyse tamamını eğitime katmayı başarmış Suriye'nin, bu başarısını yerle bir ediyor.
Türkiye'de hükümetin idaresindeki 25 mülteci kampında bulunan okul çağındaki Suriyeli çocukların yaklaşık yüzde 90'ı düzenli olarak okula gidiyor. Ne var ki, bu çocuklar Türkiye'de yaşayan okul çağındaki Suriyeli mülteci nüfusun yalnızca %13'ünü oluşturuyor. Türkiye'deki Suriyeli çocukların büyük çoğunluğu mülteci kamplarının dışında, kent ve köylerde yaşıyor ve buralarda okula kayıt yaptırma oranları çok daha düşük. 2014-2015 yılında bu nüfusun yalnızca %25'i okula gitti.
İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün bu rapor için görüştüğü 50 ailedeki çocukların bazıları dört yıldır eğitim görmüyordu. Savaş başladığında okula gidemeyecek kadar küçük olan diğerleri ise herhangi bir okula adım bile atmamıştı. Birçoğunun eğitimleri ilk olarak, Suriye'deki okulları silahlı gruplarca bombalandığında veya el konduğunda kesintiye uğramıştı. Türkiye'ye gelmeleriyle birlikte, eğitimle araları daha da açılmış veya tamamen eğitimden kopmuşlardı. Görüştüğümüz çocuklar ortalama iki yıldır okula gitmiyordu.
Uluslararası hukuk bakımından Türkiye hükümeti Türkiye'deki tüm çocuklara zorunlu ve ücretsiz ilköğretim vermeli ve ortaöğretime erişim olanağı sağlamalıdır.
Türkiye yükümlülüklerini yerine getirmek için, Suriyeli çocukların örgün eğitim görmelerinin önündeki hukuki engelleri kaldıracak bazı olumlu adımlar attı. Örneğin, 2014 yılında Suriyelilerin devlet okullarına kayıt yaptırmak için ikamet iznine sahip olmaları zorunluluğunu kaldırdı ve onun yerine hükümetin verdiği kimliğe sahip olan tüm Suriyeli çocukların devlet okullarına kaydolmalarının önünü açtı. Ayrıca, Türkiye'de sürgünde bulunan Suriyeli muhalif yetkililerin oluşturduğu Suriye Geçici Hükümeti kabinesinin eğitim bakanlığı tarafından onaylanmış Arapça müfredat eğitimi veren paralel bir “geçici eğitim merkezleri” sistemini de akredite etti.
Ancak tüm bu çabalarına rağmen, Türkiye’nin ülkedeki Suriyeli mülteci çocukların çoğunluğuna, özellikle de kampların dışında yaşayanlara eğitim olanağı verme konusunda başarıya ulaşmış olduğunu söylemek henüz mümkün değil ve bu konuda bugüne dek gözlemlenen övgüye değer ilerlemeler, ancak okula kayıt yaptırma oranını arttırma çabalarının başlangıç adımları olarak değerlendirilebilir.
Sonuçta, son dört yıl içinde Türkiye'ye gelen 700,000 okul çağındaki Suriyeli çocuğun üçte birinden azı okula gidiyor – yani, yaklaşık 485,000 çocuğun eğitime erişim olanağı hâlâ yok.
İnsan Hakları İzleme Örgütü yaptığı araştırmada Türkiye'de kampların dışında yaşayan Suriyeli çocukların okula gitmelerinin önünde, üzerine eğilinmesi mümkün bir dizi engel saptadı. Bunların en önemlileri arasında şunlar sayılabilir:
Buna ek olarak, bu raporda bazı devlet okullarının mülteci çocukları reddettiği veya ihtiyaçlarını makul ölçüde karşılamadığı ve geçici eğitim merkezlerinin genellikle aşırı kalabalık olduğu da ortaya konuyor. Türkiye’nin yasal çerçeveyi Suriyeli mülteci çocukların devlet okullarına gitmesini sağlayacak şekilde değiştirmiş olmasına rağmen, İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün görüştüğü ailelerden bazıları Türkiye'deki devlet okullarının hâlâ, kayıt yaptırmak için artık gerek olmayan belgeleri talep ettiğini söyledi. Ayrıca birçok aile, Türkiye'deki okula kayıt yaptırma usulleriyle ilgili önemli bilgilere sahip değil.
Örneğin, İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün görüştüğü Mohammed'in annesi, Mohammed'in ve 11 yaşındaki erkek kardeşinin okula gitmemesinin sebebini “nasıl kayıt yaptıracağımızı da, okula gitmelerine izin olup olmadığını da bilmiyoruz” diyerek açıkladı. Kocasının çalışma izni olmadığı için bir tekstil atölyesinde yasadışı olarak ve kendisiyle aynı işi yapan Türkiyeli işçilerden çok daha düşük bir ücretle çalıştığını anlattı. Kocasının kazandığı paranın ailenin geçinmesine yetmediği için iki oğlunun da çalıştığını söyledi.
Türkiye, bugüne kadar 2 milyondan fazla Suriyeli mültecinin ev sahibi olarak önemli bir külfeti üstlenmiş durumda. Yaklaşık 6 milyar Dolar harcayan Türkiye'ye kısıtlı destek veren uluslararası topluluk, Suriyeli çocukların eğitime erişimlerinin iyileştirilmesi için Türkiye'ye maddi ve diğer konularda destek vermek için adım atmalıdır. Ancak, Türkiye de politikalarının hayata geçmesini sağlamak ve Suriyeli çocukların eğitime erişimlerini engelleyen, uygulamadaki mevcut engelleri kaldırmak için daha fazla çaba göstermelidir. Yapılması gerekenler arasında şunlar sayılabilir:
Türkiye gibi ev sahibi ülkelerde Mohammed gibi Suriyeli çocukların eğitime erişimlerinin sağlanması için acilen harekete geçilmeyecek olursa, bunun bütün bir nesil üzerinde yıkıcı etkileri olacaktır. Onların eğitime erişimlerinin şimdi sağlanması, ileride erken evlilik yapmaları ve orduya katılmaları gibi riskleri azaltacak, para kazanma potansiyellerini arttırarak onlara istikrarlı bir ekonomik geleceğe kavuşma fırsatı sunacak ve bugünün genç Suriyelilerinin gelecekte, ülkelerini yeniden kuracak ve Suriye toplumunu rehabilite edecek de olsalar, dünyanın başka bir yerinde, içinde yaşadıkları topluma katkıda bulunacak da olsalar, belirsizliklerle dolu geleceklerine daha donanımlı bir şekilde adım atmalarına olanak sağlayacaktır.
Bu rapor esas olarak Haziran 2015'te İstanbul, İzmir, Turgutlu, Gaziantep, Mersin ve Ankara'da yürütülen araştırmaya dayanmaktadır. İnsan Hakları İzleme Örgütü, eğitimle ilgili durumlarını değerlendirmek amacıyla kamplarda kalmayan Suriyeli mülteci ailelerle görüştü. Kamplarda kalmayan mültecilerle görüşme sebebimiz, bu kesimdeki okula kayıt olma oranının kamplardaki kayıt oranına göre daha düşük olmasıydı.
İnsan Hakları İzleme Örgütü toplamda 50 hane halkıyla yüzyüze ve bir hane halkıyla da telefonla görüştü. Görüşmelerin hepsinde hane halkının tamamı görüşmede mevcut değildi. Görüşmelerde bulunan ve doğrudan konuşulan 136 kişinin 71'i 5 ila 17 yaş arasındaki çocuklardı. Görüşmelerde bulunanlar arasında 18 yetişkin erkek, 42 yetişkin kadın, 35 erkek çocuğu ve 36 kız çocuğu yer alıyordu. Görüşmelerde olmayan aile bireyleri de dahil olmak üzere, İnsan Hakları İzleme Örgütü 233 kişinin durumuyla ilgili bilgi topladı. Bunların 113'ü okul çağındaki çocuklardı. 48 hane halkından 19'u kendilerini Arap olarak tanımlarken 15'i Kürt, ikisi Türkmen, biri Çerkes olduklarını söyledi. Geri kalanlar ise etnik kimliklerini belirtmedi. Suriye'de, Halep, Halep kırsalı, Şam, İdlib, Afrin, Kamışlı, Amuda, Resulayn, Haseke ve Homs bölgelerinden gelmişlerdi. Görüşülen aileler yerel ve uluslararası STK'ların yönlendirmeleri ve her şehirdeki Suriyeli mülteci toplulukları arasından irtibatta olduğumuz kişiler aracılığıyla belirlendi.
Görüşmelerin çoğunluğu özel evlerde gerçekleştirilirken altı tanesi halka açık parklarda ve biri mültecilere destek merkezinin bekleme odasında yapıldı. İnsan Hakları İzleme Örgütü bütün görüşmelerin güvenli ve mahrem yerlerde yapılmasına özen gösterdi. Görüşmeler tercümanlar aracılığıyla, Arapça ve Kürtçe yapıldı. Görüşülen kişilerin tamamına, araştırmanın niteliği ve elde edilen bilgileri nasıl kullanacağımızla ilgili açıklama yapıldı ve her görüşülenin sözlü onayı alındı. Hepsine, sorulara cevap vermeyecebilecekleri ve diledikleri zaman görüşmeyi sonlandırabilecekleri belirtildi. Araştırmaya katılanlara herhangi bir maddi karşılık verilmedi. İnsan Hakları İzleme Örgütü gizli kalmayı isteyen kişi ve kurumların kimliklerini saklı tutmaktadır.
Herhangi bir anket ya da istatistiki çalışma yürütmedik; bulgularımızı yaptığımız kapsamlı görüşmelere ve önceden yayınlanmış, çok sayıda ve değişik malzemelerin analizine dayandırıyoruz. İnsan Hakları İzleme Örgütü Türkiye Cumhuriyeti Milli Eğitim Bakanlığı (MEB), Göç İdaresi Genel Müdürlüğü (GİGM), Gaziantep Belediyesi ve Suriye Geçici Hükümeti Eğitim Bakanlığı temsilcileriyle de görüştü. Ayrıca Birleşmiş Milletler Çocuklara Yardım Fonu (UNICEF), Birleşmiş Milletler Mülteciler Yüksek Komiserliği (BMMYK), uluslararası ve ulusal hükümet dışı kuruluşların (STKlar) temsilcileri, Suriye okul müdürleri, yaygın eğitim verenler ve öğretmenlerle de görüşmelerde bulunduk. Kriz hallerinde eğitim ve Türkiye eğitim politikaları konularında uzmanlara da danıştık.
Suriye'de silahlı çatışmaların başladığı 2012'den bu yana 2 milyondan fazla mülteci sınırı aşarak Türkiye'ye geçti.[2] Türkiye, topraklarına gelen sığınmacılarla ilgili genellikle “açık kapı” politikası güdüyor.[3] Türkiye'nin bu göç akınına “istikrarlı bir biçimde yüksek standartlarda” cevap vermesi BMMYK ve diğer gözlemciler tarafından övgüyle karşılanıyor[4]. Bu açık kapı politikası, Türkiye'yi dünyanın en fazla mülteci barındıran ülkesi konumuna getirdi.[5] Türkiye'nin politikaları son dört yılda, acil durumda müdahale politikasından, uzun süreli yer değiştirme olaylarından kaynaklanan uzun vadeli kaygıları dikkate alan bir politikaya dönüştü.
Hükümetin açıklamalarına göre, Suriyeli mülteci krizi için Türkiye Şubat 2015 itibariyle toplam 6 milyar Dolar harcarken, uluslararası bağışçılardan aldığı toplam katkı 300 milyon Dolar'da kaldı.[6] Türkiye'nin yaptığı harcama “Suriye [mülteci] kriziyle için bugüne dek yapılmış” en büyük katkıyı temsil ediyor.[7]
Türkiye hükümetinin Türkiye-Suriye sınırı yakınında kurduğu 25 kampta, 13 Ağustos 2015 tarihi itibariyle 262,134 Suriyeli mülteci yaşıyordu ve kampların tamamı doluydu.[8] Mülteci nüfusun kalan %85'i “şehir mültecileri” olarak, ülkenin dört bir yanındaki il ve ilçelere dağılmış durumda. Mültecilerin en yoğun yaşadığı Güneydoğu bölgesinde, Suriye sınırı yakınındaki bazı kentlerin nüfusları, yoğun mülteci akını sebebiyle yüzde 10 veya daha fazla arttı.[9] Ayrıca, Suriye'den gelen mültecilerin İstanbul, Ankara ve İzmir gibi büyük kentlere de yerleştiği görülüyor. Ocak 2015 itibarıyla İstanbul'un Suriyeli mülteci nüfusunun 330,000'e ulaştığı ifade ediliyor.[10]
Türkiye 1951 Mülteci Sözleşmesine taraf olmakla beraber, sözleşmenin sağladığı korumayı sadece Avrupa'dan gelen mültecilerle sınırlı tutan coğrafi çekinceyi hâlâ koruyan tek ülke.[11] Bunun sonucu olarak, Türkiye Suriye'deki şiddet veya zulümden kaçan kişilerin mülteci statüsünü hukuken tanımıyor ve bu kişilere sığınma sağlamıyor. Bu yüzden, krizin ilk günlerinde Türkiye hükümeti, ülkeye gelen Suriyelilerden “misafir” olarak söz ediyordu.[12] Ekim 2011'de[13] Türkiye “geçici koruma” rejimi kurarak, Suriyelilere ve Suriye'de yaşayan Filistinlilere, Türkiye'ye vizesiz giriş hakkı, zorla geri gönderilmeme ve insani yardıma erişim haklarını tanıdı.[14]
Nisan 2014'te yürürlüğe giren ve göçle ilgili oldukça kapsamlı bir kanun olan Yabancılar ve Uluslararası Koruma Kanunu (YUKK)[15] Suriyeliler ve Suriye'den gelen Filistinliler için mevcut koruma planını, bu kişilere kanunen yasal statü tanıyarak ve kampların dışında yaşamalarına izin vererek güçlendirdi. Ayrıca, İçişleri Bakanlığı'na bağlı ve Suriyeli mültecilerin kayıt altına alınmasını da kapsayan, sığınmayla ilgili konulardan sorumlu olan, Göç İdaresi Genel Müdürlüğü adlı yeni bir birim kuruldu.[16] Bundan önce mültecilerin kayıt altına alınması, kampların kurulması ve kampların içinde ve dışında yaşayan mültecilere destek verilmesine dair koordinasyon, T.C. Başbakanlığı'na bağlı Afet ve Acil Durum Yönetimi Başkanlığı'nın sorumluluğundaydı.
Bunu takiben yayınlanan Ekim 2014 tarihli yönetmelik[17] , geçici koruma altındaki kişilerin kayıt altına alınmasıyla ilgili kural ve usullerin yanı sıra, bu kişilerin hak ve salahiyetlerini netleştiriyor.[18] Yönetmelikte, yasa kapsamına giren kişilerin ücretsiz acil sağlık hizmeti alma, ülkede yasal olarak ikamet ettiklerini gösterir kimlik kartı edinme, barınma, gıda ve diğer hizmetlerin verildiği “barınma merkezleri”ne erişim, ülkeye düzensiz yollarla girdikleri gerekçesiyle gözaltına alınmama hakkı, aile birleşimine erişim, hukuki danışma ve ücretsiz çeviri hizmetlerine erişim ve geldikleri ülkelere zorla geri gönderilmekten (refoulement)[19] korunma hakları olduğu belirtilmektedir.[20]
Eylül 2014'te Milli Eğitim Bakanlığı (MEB) yayınladığı 2014/21 no.lu Genelgeyle Nisan ayında yürürlüğe giren göç yasasıyla uyumlu olarak, geçici korumadan yararlanan kişilerin eğitimiyle ilgili yeni düzenlemeler yaptı. Bu genelgeyle, diğer tedbirlerin yanı sıra, yasa ve yönetmelikte eğitimle ilişkili olan kararların hayata geçirilmesinden sorumlu olan il komisyonlarının kurulması, Suriye “geçici eğitim merkezleri” için akreditasyon sistemi oluşturulması ve devlet okullarına kayıt yaptırmak için “ikamet izni” değil “yabancı tanıtma belgesi”nin yeterli olduğu karara bağlandı.[21]
Türkiye hükümeti, Suriyeli mülteci çocukların eğitim görmeleri konusundaki kararlılığını açık bir dille ifade etti. 2 Ekim 2015 tarihinde MEB müsteşar yardımcısı Yusuf Büyük, “Eğer bu öğrencileri eğitemezsek yanlış ellere düşerler, çeteler, suçlular tarafından sömürülürler... Biz ülkemizin standartlarını iyileştirmeye çalışıyoruz; bu, Suriyeliler için de standartların iyileşmesi anlamına gelir” dedi.[22] Zaten 2014/21 no.lu genelgenin çıkmasının sebebi de, Bakanlığın Suriyeli mülteci öğrencilerin okula gitmesini engelleyen “dil engeli, hukuki engeller ve teknik altyapı eksikliği gibi... engellerin ortadan kaldırılması” için çalışmak gerektiğini kabul etmesiydi.[23]
Türkiye'de, Suriyeli ilk ve ortaokul çağındaki çocukların örgün eğitim almaları için birbirine paralel işleyen iki sistem bulunuyor. Bunlara ilaveten, çeşitli yaygın eğitim yolları da mevcut.[24]Devlet okullarında ve geçici eğitim merkezlerinde eğitim hizmeti verilmesi, MEB, UNİCEF, BMMYK ve diğer bağışçılar arasındaki ortaklık sayesinde gerçekleştirilebildi. Bu hizmetlerin koordinasyonu ve denetlenmesinin sorumluluğunu aslen MEB üstlenirken, UNICEF ve BMMYK teknik ve finansal destek sağlıyor. Örneğin, 2014/21 no.lu genelgenin hazırlanma sürecinde MEB bu kurumlarla istişarelerde bulundu.[25]İlaveten, UNICEF Suriyeli öğrencilerin MEB'in (YOBİS olarak bilinen) veritabanına kayıt edilmesi ve buradan izlenmesi için teknik destek sağladı,[26] geçici eğitim merkezlerinin inşa edilmesi için kaynak desteği verdi[27] ve geçici
2014-2015 eğitim yılında Suriyeli öğrencilerin eğitimi için yapılan harcamanın, Milli Eğitim Bakanlığı'nın tahminlerine göre 700 milyon liralık ek bir mali külfet getirmiş olmasına rağmen, Bakanlık Suriyeli mültecilerin eğitimi için özel bir fon ayırmış değil. Onun yerine, ilgili masraflar bakanlığın genel bütçesinden karşılanıyor. Bu yüzden Suriyeli mültecilerin eğitimi için yapılan toplam harcama hakkında daha detaylı bilgi mevcut değil.[30]
Türkiye'deki devlet okulları, resmi olarak hükümet tarafından kayıt altına alınmış ve geçici korumadan faydalanan ilk ve ortaokul çağındaki bütün Suriyeli öğrencilere açıktır.[31] 2014/21 no.lu genelgeye göre, hükümetçe verilmiş kimlik kartının (yabancı tanıtma belgesi) sunulması halinde herhangi bir devlet okuluna kayıt yaptırmak mümkün.[32] Okula kayıt yaptırmak ücretsiz, ancak velilerden yıl boyunca “faaliyet gideri” olarak ek para talep edilebiliyor.[33]Şehir merkezlerinde, genellikle yaşanılan mahallede, yürüme mesafesinde okullar bulunuyor, kırsal alanlarda ise devlet öğrencilere ücretsiz araç araç sağlıyor.[34]
2012 itibarıyla, Türkiye'deki okullar “4+4+4” adıyla anılan sistemle eğitim veriyor: 12 yıl ücretsiz zorunlu eğitimin 4 yılı ilk, 4 yılı orta ve 4 yılı lise eğitiminden oluşuyor. Ayrıca, öğrenciler beşinci sınıftan itibaren mesleki eğitime (dini mesleki eğitim de dahil) kaydolabiliyor.[35]
2014-2015 eğitim-öğretim yılında Türkiye'nin devlet okulları sistemindeki ilk, orta ve liselere toplam 36,655 Suriyeli öğrenci kayıt yaptırmıştı.[36] Bu sayı, Türkiye'nin toplam öğrenci nüfusunun yüzde 0.22’sine tekabül ediyor.[37] Bir önceki eğitim yılında 7,875 olan kayıtlı öğrenci sayısına kıyasla görülen artış, 2014/21 no.lu genelgenin etkisini ortaya koyuyor.[38] Ancak yine de bu sayı, okul çağındaki Suriyeli mültecilerin ancak yüzde altısını teşkil ediyor; yani, Suriyeli çocukların büyük bir çoğunluğu, teorik olarak Türkiye'de devlet okullarına gidebilecekken, pratikte gitmiyorlar.
Türkiye'deki eğitim sistemi oldukça merkezi ve okulların kendi başlarına karar vererek harcayabilecekleri, kendilerine tahsis edilmiş özel bir ödenekleri yok.[39] Türkiye'deki bir düşünce kuruluşu bu konuyla ilgili şu değerlendirmede bulundu: “okulların Suriyeli çocukların ihtiyaçlarını karşılayabilecek çözümleri bulma ve bunları fonlama olanakları yok.”[40] Türkiye'de Suriyeli mültecilerin en yoğun olduğu güneydoğu illerinde[41] okullar “[Suriyeliler gelmeden önce] kayıt oranları, öğretmen başına düşen öğrenci sayısı ve her sınıfa düşen öğrenci sayısı gibi temel eğitim göstergeleri bağlamında zaten dezavantajlı konumdaydı.”[42] Bu alanlardaki kamu eğitim hizmetleri, şimdi Suriyeli öğrenci akınıyla karşı karşıya kalındığı için “son derece zorlanıyor”.[43]
Geçici eğitim merkezleri, mülteci kamplarının hem içinde hem dışında faaliyet gösteren, Suriye müfredatına bağlı kalarak Arapça eğitim veren ilk ve orta dereceli eğitim merkezleridir.[44] Uygulanan müfredat, Suriye'de kullanılan resmi müfredatla büyük oranda aynı; yalnız, içindeki Beşar Esad ve ailesi ile Baasçılık gibi konuları içeren, Suriye hükümetini destekleyici referanslar kaldırılmış.[45] Merkezi Türkiye'de bulunan Suriye Geçici Hükümeti Eğitim Bakanlığı, söz konusu müfredatı, MEB ile işbirliği içinde düzenliyor ve dağıtımını yapıyor.[46] 2014 sonbaharında MEB, kampların dışındaki geçici eğitim merkezlerini de, ulusal eğitim sistemine dahil etmek üzere kayıt altına almaya başladı.Türkiye'deki üniversiteler tarafından tanınması öngörülen ve lisenin tamamlanmasıyla verilen bir Suriye denklik sınavı da ilk olarak MEB denetiminde, Haziran 2015'te gerçekleştirildi. Bu sınava katılmak için yaklaşık 8,000 öğrenci kayıt oldu.[47]
Geçici eğitim merkezleri ülkenin her yerinde yok; 81 ilin, özellikle Suriye nüfusunun yoğun olduğu on dokuzunda bulunuyor.[48] 2014-2015 eğitim yılında kamplarda 34, kampların dışında da 232 geçici eğitim merkezi faaliyet gösterdi. 2014-2015 yılında geçici eğitim merkezlerinin ilk ve orta bölümlerine kayıt yaptıranların sayısı kamplarda 74,097, kamp dışında ise 101,257 oldu.[49]
Bazı geçici eğitim merkezleri yereldeki resmi makamlarca işletilirken, diğerleri yardım dernekleri ve bireysel bağışçılar tarafından kurularak yürütülüyor.[50] Birçoğunun yıllık ücreti 440 TL-650 TL arasında değişiyor ve ek olarak, ulaşım için aylık 60 - 120 TL civarında servis ücreti isteniyor. Bunlar, birçok aile için karşılanabilir rakamlar değil.[51]Diğer geçici eğitim merkezlerinin aşırı kalabalık olması ya çocukların eğitime erişimini kısıtlıyor ya da aldıkları eğitimin kalitesini düşürüyor.[52]
Okul çağındaki çocuklardan bazıları camiler, kayıt dışı geçici eğitim merkezleri veya hükümet dışı kuruluşlar tarafından sağlanan yaygın eğitim programlarına devam ediyor. Bu hizmetlerden Türkiye çapında kaç çocuğun yararlandığına dair kapsamlı bir veri bulunmuyor. Camilerdeki derslere giden çocukların velileri, bu tür programların tamamen Kur'an eğitimine yoğunlaştığını ve genellikle ücretsiz olduğunu söyledi.[53] Kayıt altına alınmamış veya MEB'in koyduğu standartlara uygun olmayan geçici eğitim merkezleri hiçbir şekilde akreditasyon alamıyor ve buralarda eğitimlerini tamamlayan öğrencilere geçerliliği kabul edilmiş eğitim sertifikaları verilmiyor.[54] STKların destek merkezlerinde haftada bir veya iki gün İngilizce, Arapça, Türkçe, bilgisayar, müzik ve benzeri konularda dersler veriliyor.[55]
Bu rapor için görüşülen ailelerden üçü, çocuklarını örgün eğitim yerine mahalle camilerindeki Kur'an kurslarına gönderiyordu. Bu kurslar Türkiye devletince denetlenmiyor ve akredite olan ve denetlenen bir okulun yerini tutacak yeterlilikte değiller. 11 yaşındaki Alaa, görüşmenin yapıldığı sırada, birkaç aydır böylesi bir kursa gidiyordu ve İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne şunları söyledi:
Orada ders görmeyi çok sevmiyorum. Bize sadece hadis [Hazreti Muhammed'in sözleri ve davranışları] ezberletiyorlar, hepsi bu. Ben derslerde iyiyim ama çok sıkılıyorum. Arapça öğrenmeyi seviyorum ama sadece alfabeyi ve okuyup yazmasını öğreniyoruz. Diğer konularda ders yapmayı özledim.[56]
Ekim 2015 itibariyle, Türkiye'deki 5-17 yaş arasındaki Suriyeli mülteci çocuk nüfusu yaklaşık 708,000'di.[57] 2014-2015 eğitim döneminde Türkiye hükümetinin idaresindeki 25 kampta yaşayan okul çağındaki çocukların yaklaşık yüzde 90'ı okula kayıt yaptırmışssa da,[58] kamplardaki çocuk sayısı, okul çağındaki Suriyeli çocuk nüfusunun sadece yüzde 13'ünü teşkil ediyor.[59] Kampların dışında yaşayan Suriyeli mülteci çocukların eğitim durumu oldukça kötü: 2014-2015 eğitim yılında geçici eğitim merkezlerine ve devlet okullarına kayıt olma oranı yüzde 25 olarak tahmin ediliyor.[60]
Türkiye Suriyeli mültecilerin devlet okullarına gitmesini hukuken mümkün kılarak ve Suriyeliler için oluşturulan geçici eğitim merkezlerine olur vererek Suriyeli mülteci çocukların eğitim haklarını kullanmalarına yönelik önemli adımlar attı.
Ancak, hukuki engellerin kaldırılması sadece ilk adım. Uygulamada Suriyeli çocukların okula gitmesinin önünde daha birçok engel var. Birçok anne baba ve çocuk İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne Türkiye'nin garanti altına aldığı ücretsiz eğitim olanağından, ekonomik zorluklar yüzünden çocukların çalışma hayatına atılması, Türkçe engeli ve toplumsal uyum konusundaki zorluklar sebebiyle faydalanamadığını söyledi. Milli Eğitim Bakanlığı Ocak 2016'ya kadar 270,000 Suriyeli çocuğun okula gitmesini ve bu sayının 2015-2016 eğitim yılı sonunda 370,000 Suriyeli öğrenciye ulaşmasını hedeflediklerini açıkladı.[61] Aşağıda dile getirilen engellerin kaldırılması bu hedeflere ulaşmak için çok önemlidir.
Mersin'de yaşayan dört çocuk annesi Fatima İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne 9 ve 11 yaşlarındaki iki oğlunun okula gitmeme sebeplerini şu sözlerle anlattı: “ne nasıl kayıt yaptıracağımız hakkında herhangi bir bilgimiz var ne de okula gitmelerine izin olup olmadığını biliyoruz. Ayrıca, artık çalışmaya da başladılar.” Fatima, kocasının çalışma izni olmadığı için, yasadışı olarak ve çalışma izni olan iş arkadaşlarından çok daha düşük ücretle çalıştığını söyledi. Kocasının kazancının ancak geçinmelerine ve sigortalı olmadıkları için sağlık masraflarına yettiğini, oğullarının bu nedenle çalıştığını ifade etti.[62]
İnsan Hakları İzleme Örgütü'nin görüştüğü 13 yaşındaki Ali okula gitmeyi Halep kırsalındaki okulu bombalandığında bıraktığını söyledi. Türkiye'ye Mayıs 2014'te gelen Ali okula kayıt olmamış. Ali “Önceleri okula gitmemize izin verilmiyordu çünkü ikamet iznimiz yoktu. Artık Yabancı Tanıtma Belgemiz var ve ben okula gitmek istiyorum ama orada hiçbir şey anlamayacağım. Türkçem iyi değil ve benim için çok zor olacak”[63] derken, babası da “Ayrıca bu bölgede Suriyelilere karşı bir gerilim ve ayrımcılık var; çocuklarımızla kavga etmelerini istemiyoruz” diye ekledi.[64]
Çocukları okula gitmeyen ailelerin çoğunluğu çocuklarını geçici eğitim merkezlerine göndermeyi tercih edeceklerini, ama bu mümkün olmazsa devlet okuluna da göndermeye razı olduklarını söyledi. Hatta, bir gün Suriye'ye geri dönmeyi planladıkları için Türkçe eğitimin “faydasız” olduğunu söyleyen veliler bile mümkün olsa çocuklarını devlet okuluna kayıt yaptıracaklarını, bugüne dek bunu, kayıt için ikamet izni gerektiğini düşündükleri için veya lisanla ilgili endişeleri yüzünden yapmadıklarını ifade ettiler.[65] Benzer bir şekilde, 2014 yılında ülkenin güneydoğusunda Suriyeli mültecilerin eğitimle ilgili ihtiyaçlarını belirlemek amacıyla yapılan bir araştırmada, yetişkin katılımcıların yüzde 80'inin mümkün olursa çocuklarını devlet okullarına göndereceklerini söylediği tespit edilmişti.[66]
Bu rapor için görüşülen 50 hane halkından 32'si, ekonomik koşulları, gerek devlet okullarına, gerek geçici eğitim merkezlerine erişimlerinin önündeki esas engel ya da kararlarını etkileyecek büyüklükte bir zorluk olarak tanımladı. Devlet okullarına gitmenin önündeki temel engel ya da zorluk olarak 20 aile lisan meselesini gösterirken, 17 aile ise Türkiyeli çocuklarla toplumsal uyumu bir sorun olarak tanımladı. 11 ailenin nasıl kayıt yaptıracağına dair hiçbir fikri yoktu veya kayıt için ne gerektiği konusundaki bilgileri yanlıştı. 4 aile, 2014/21 no.lu genelge çıkmadan önce en az bir kez okula kayıt yaptırmak isteyip reddedildiğini ve sonrasında tekrar denemediklerini söylerken, 5 aile ise yakınlarında geçici eğitim merkezi bulunmadığı için bir Suriye okuluna kayıt yaptıramadıklarını anlattı.
Suriyeli Türkmenlerin dışındaki Suriyeli mülteci ailelerin çoğu Türkiye’ye gelirken hiç Türkçe bilmiyordu. Bu rapor için görüşülen veliler, çocuklar, STK temsilcileri ve diğer paydaşlar sıklıkla devlet okullarına gitmenin önündeki önemli engellerden birinin dil bilmeme olduğunu ifade etti. Bu rapor için görüşülen 50 hane halkından sekizi çocuklarının devlet okullarına gitmemelerinin birincil sebebi olarak dil sorununu gösterirken 12 hane halkı da dil bilmemeyi, çocukların okula gitmemeleri veya okulda yaşadıklarıyla ilgili önemli bir zorluk olarak tanımladı.
Bu sorunun kişiyi ne kadar etkilediğinin, kaç yaşında olduğuyla yakından ilişkili olduğu anlaşılıyor.[67] Devlet okulunda çalışan bir öğretmen kendi okulunda yaptığı gözlemi İnsan Hakları İzleme Örgütü’ne şöyle aktardı:
Türkiye'nin devlet okullarına en kolay uyum sağlayanlar küçük çocuklar oluyor çünkü Türkçeyi çok hızlı öğreniyorlar. Ancak, dördüncü, beşinci sınıf söz konusu olduğunda bu çok daha zor. Okulda çok az yaşça büyük Suriyeli çocuğun olmasının sebebi bu.[68]
Aileler de daha küçük çocukların Türkçeyi daha hızlı öğrendiğini ve bu sayede, uyum döneminde ders ve ödevlerle uğraşırken bunun akademik sonuçlarının daha hafif olduğunu belirtiyorlar.[69]
Sığınmacı ve Göçmenlerle Dayanışma Derneği (SGDD) İstanbul’da yaşayan mültecilere yönelik çok amaçlı bir destek merkezi işletiyor. Bir SGDD çalışanı İnsan Hakları İzleme Örgütü’ne, merkezin hizmetlerinden faydalanan ailelerin eğitim seviyelerini yakından izlediklerini ve kayıt yaptırmada dil engelinin önemli olduğunu kaydettiklerini söyledi:
Aileleri, çocuklarını okuldan almamaları için teşvik ediyoruz. Çocukları okuldan alırlarsa da, sebebi ya dil engeli yüzünden okulda bir şey öğrenememeleri ya da ekonomik zorluklar oluyor.[70]
Dil engelinin, Suriyeli öğrencilerin devlet okullarına gidebilmelerinin üzerindeki etkisi dikkate değer. Bir raporda belirtildiği gibi, mülteci gençlerin ve çocukların, eğitim dilinin Türkçe olduğu devlet okullarına gidebilmeleri için “özel okur yazarlık programları ve telafi dersleri [yapılması] son derece acil bir ihtiyaç.”[71]
Her ne kadar bir Milli Eğitim Bakanlığı yetkilisi Haziran 2015’te İnsan Hakları İzleme Örgütü’ne, bakanlığın geçici koruma kapsamına giren kişiler için hızlandırılmış dil programı geliştirmenin ilk adımlarını attığını söylediyse de, halihazırda Türkiye’nin devlet okullarında anadili Türkçe olmayanlar için düzenlenmiş örgün veya sistematik herhangi bir destek mevcut değil.>[72]Bakanlık Eylül 2015’te “birinci sınıflar için dil kartları ve etkinlikler seti” geliştirildiğini ve daha ileri düzeydeki eğitim malzemelerinin geliştirilmesine “önümüzdeki iki ay içinde başlayacağını” doğruladı.[73] Benzer şekilde, BMMYK, UNICEF ve ulusal kurumlar arasında bir ortaklık olan Türkiye Birleşmiş Milletler Bölgesel Mülteci ve Dayanıklılık Planı, eğitim sektöründe >Nisan-Mayıs-Haziran 2015 dönemi için yaptığı güncellemede şunu şöylemektedir:
[m]ülteci çocukların ulusal sisteme yerleştirilmesine yönelik mevcut çabalar, mültecilere Türkçeyi yabancı dil olarak öğretmek için eğtim materyalleri ve kapasitenin sağlanması yoluyla arttırılacak.[74]
Bu tür programlara acil ihtiyaç var. Bir ilkokul öğretmeni İnsan Hakları İzleme Örgütü’ne okulların bu tür girişimleri kendilerinin geliştirmesinin çok mümkün olmadığını çünkü öğretimi kendilerinin üstlenmesi halinde Bakanlığın öğretmenlere fazla mesai ödemesi gerekeceğini söyledi.[75] STKlara ait mültecilere destek merkezlerinde çocuklar için, kısıtlı da olsa Türkçe dil dersleri bulunuyor ama bu hizmetlerden ancak böylesi merkezlerin bulunduğu İstanbul ve Gaziantep gibi şehirlerde yaşayan aileler faydalanabiliyor.[76] Ayrıca, İnsan Hakları İzleme Örgütü’nün bu rapor için görüştüğü ailelerin birçoğu bu tür programların varlığından haberdar değildi.
Milli Eğitim Bakanlığı, Türkiye vatandaşlarına Hayat Boyu Öğrenme Müdürlüğü aracılığıyla “okuma yazma ve dil kursları” sunuyor[77] ancak ne ilgili yönetmelikte ne de MEB genelgesinde bu kurslara geçici koruma kapsamındakilerin de katılabileceğine ilişkin açık bir bir ifade yer almıyor. Kaldı ki, İnsan Hakları İzleme Örgütü’nün görüştüğü ailelerden yalnızca birinin bu kursların varlığından haberi vardı.
40 yaşındaki Aisha, 11 yaşındaki oğlu Muhammed’i ve 13 yaşındaki kızı Barfeen’i birkaç ay boyunca İzmir’deki bir ilkokuldaki haftada üç saatlik Türkçe okuma yazma kursuna gönderdiğini söyledi. “Diğer öğrenciler okuma yazması olmayan daha yaşlı Türkiyeli kadınlardı, bizimkiler sınıftaki tek çocuktu. Biz bu kurstan komşularımız sayesinde haberdar olduk” dedi.[78]
Aslen Halepli olan 42 yaşında, altı çocuk babası Omar İnsan Hakları İzlemeÖrgütü’ne, ailece yaşadıkları İzmir’de çocuklarının okula gitmediğini söyledi. Çocukların eğitim görmesini önemsemesine rağmen “ilk önce Türkçe dersiyle başlamazlarsa onları Türkiye devlet okuluna göndermenin bir faydası olduğuna” inanmıyordu.[79]
20 yaşındaki Jabber de Suriye’de askere alınmak istemediği için dul annesi ve küçük kardeşleriyle Kamışlı’dan kaçtığını anlattı. Kendisiyle Turgutlu’da görüşen İnsan Hakları İzleme Örgütü’ne 14 ve 13 yaşlarındaki erkek kardeşlerinin çalıştıkları için yanında olmadığını söyledi. “Oğlanların okulda olmamalarının en büyük sebebi Türkçe bilmemeleri. Yakında Suriye’ye dönmeyi planlıyoruz çünkü burada hayat çok zor.”[80]
Türkiye’de devlet okullarına kaydolabilmiş Suriyeli öğrenciler için bile dil engeli önemli bir sorun. 13 yaşındaki Omar 2012 sonunda ailesiyle birlikte Şam’dan İstanbul’a geldiğinde beşinci sınıfa gidiyormuş. Birçok Suriyeli mülteci ailenin aksine, Omar’ın ailesinin oturma izni varmış ve bu sayede hemen bir devlet okuluna, kendi okuduğuna denk sınıfa kayıt yaptırabilmiş. Ancak bir yandan yeni çevresine alışmaya çabalarken bir yandan da yeni bir dil öğrenmeye çalışıyormuş. Omar, Türkçeyi zor konuştuğu için sınıf arkadaşlarının kendisiyle sık sık dalga geçtiklerini anlattı. Annesi Rana’ın İnsan Hakları İzlemeÖrgütü’ne anlattıkları ise şöyleydi:
Her sabah ağlayarak okula gitmek istemediğini söylüyordu. Omar’ın devlet okulundaki öğretmenlerinden biri bana Omar Türkçe bilmediği için, onu okula göndermemin anlamsız olduğunu söyledi. Öğretmen bana, işe yarayabileceğini düşündüğü bir dil kursundan söz etti ama orası da yalnızca üniversite öğrencilerini kabul ediyormuş. Etraftan araştırdık ama çocuklara Türkçe öğretecek başka bir yer bulamadık.[81]
Omar ertesi sene Suriyeliler için geçici eğitim merkezine kaydolabilmiş ama akranlarının birçoğu onun kadar şanslı değil. 16 yaşındaki Rasha İnsan Hakları İzleme Örgütü’ne Ağustos 2013’te Suriye’nin Kamışlı ilçesinden İzmir’e ilk geldiklerinde, mahallelerindeki devlet okuluna kayıt olmak istediğinde bunu reddettiklerini söyledi. Bir yıl sonra, MEB’in 2014/21 no.lu genelgesinin yayınlanmasınınardından tekrar okula kaydolmaya çalışan Rasha’ya, okul idaresi kayıt olabileceğini ama kaydını yaşıtları gibi onuncu sınıfa yaptırması gerektiğini söylemiş.
Türkçe bilmediğim için bu durum benim için çok zordu. Sekizinci sınıfa kaydolabilir miyim diye sorduk ama okul müdürü hayır dedi. Dil engeli okula gitmemi imkansızlaştırdı.
Rasha Suriye’deyken okula gitmeyi seviyormuş. “Artık okula gidemiyorum, bu çok fena. Bu duruma alışmak çok zor. Ara sıra işe gidiyorum, ablamlar gitmediğinde onların yerine fabrikada çalışıyorum. Geleceğimi hayal ettiğimde hiçbir şey görmüyorum.”[82]
Dil engeline ek olarak, dil bilgisi kısıtlı olan ve sık sık görüldüğü gibi son birkaç yıl okula gidememiş Suriyeli öğrenciler söz konusu olduğunda, bu öğrencilerin Türkiye sistemine kaydedilmelerine ilişkin kapsayıcı kuralların bulunmaması da sorunu derinleştiriyor. Hane halklarıyla yapılan görüşmeler sırasında hazır bulunan okul çağındaki 113 çocuğun, savaşın başlamasından bu yana yaşadıkları okul kaybı ortalama iki yıl. İnsan Hakları İzleme Örgütü’nün görüştüğü 11 çocuk, Türkçe bilgilerinin yetersiz olması sebebiyle veya okula gitmedikleri seneler dikkate alınarak, devlet okullarındaki yaşıtlarından birkaç yıl küçük sınıflara kaydedilmişken 8 çocuğun gittikleri okul tarafından yaşlarına uygun sınıflara yerleştirildiği belirtildi. Çocuklarla yapılan görüşmeler bu uygulamanın özellikle yaşça daha büyük çocukları başarısızlığa mahkum ettiğini ve aslında eğitimlerine devam etmek isteyen bazıları için de önemli bir caydırıcı unsur olduğunu göstermiştir.
Samir ve Mohammed11 yaşındaki Samir ve 7 yaşındaki Mohammed İzmir’de yaşayan iki kardeş. Samir okula gitmiyor; onun yerine günlerini babasıyla beraber bir ayakkabı atölyesinde, tüm gün asgari ücretin altında bir maaşla çalışarak geçiriyor.[83] Mahallelerindeki devlet okulunda birinci sınıfı bitiren Mohammed ise hem akademik hem de sosyal anlamda son derece başarılı. Bu iki kardeşin hikayesi Suriyelilerin örgün eğitime kayıt yaptırmalarını etkileyen unsurları ve tedbirlerin etkin biçimde uygulanmasının okula gitmeyen Suriyeli çocuklar için nasıl önemli bir fark yarattığını ortaya koyuyor. Ailenin anlatımına göre, Samir ve Mohammed 2013 başlarında, hayatları savaş yüzünden artık çekilmez hale gelince anne babalarıyla birlikte Halep'ten kaçmışlar. İlk olarak gittikleri Beyrut'ta çocuklar aşırı kalabalık yüzünden okula gidememiş. 2014'te aile akrabalarının yaşadığı İzmir'e geçmiş. Yabancı Tanıtma Belgelerini aldıktan sonra, sorumlu bir anne baba olarak çocuklarını o Eylül okula kaydettirmeye gitmişler. Okul yürüme mesafesindeymiş, ücretsizmiş ve iki çocuğun da kaydını yapmış – ancak, okul görevlileri Samir'i beşinci, Mohammed'i birinci sınıfa yerleştirmişler. Mohammed çok küçük olduğu için yeni çevresine ve yeni bir dile kolayca alışmış. Ailesi İnsan Hakları İzleme Örgütü araştırmacısına Mohammed'in 2014-2015 eğitim yılı karnesini gösterdi. Karnedeki tüm notlar mükemmeldi. Sınıfındaki tek Suriyeli o olmasına rağmen Mohammed şöyle konuştu: Okulu seviyorum – öğretmenim ve arkadaşlarım iyi. Çok nazik ve saygılılar. Türkçe konuşuyorum, henüz mükemmel değil ama öğreniyorum. Okulu bitirip bir gün öğretmen olmak istiyorum. Babam çok başarılı olduğumu ve Türkçe'yi iyice öğrendiğimde çok daha iyisini yapacağımı söylüyor.[84] Samir ise, Mohammed'in aksine, okula başladığında çok az Türkçe biliyormuş. O, dersleri takip etmenin imkansız olduğunu anlattı.. Suriye'de ancak ikinci sınıfı bitirmiştim. Halep'teki okulum bombalandığı için üçüncü sınıfa gidemedim. Lübnan'da da okula gitmedim... Burada okula kaydolduğumda, dil problemi yüzünden okuldan hiç faydalanamadım. Kendimi dışlanmış hissettim. Diğer çocuklar benimle alay ediyorlardı ama ne dediklerini anlamıyordum. Öğretmenim bana karşı iyiydi ama birbirimizle anlaşamadığımız için sıkılıyor, usanıyordu.[85] Samir'in babasına göre “Okuldan onu daha alt sınıfa koymalarını istedik. Yaşı ve boyu posu yüzünden daha küçük bir sınıfta okumasına izin vermelerinin mümkün olmadığını söylediler. Türkçe'nin Araplar için ne kadar zor olduğunu anlatmaya çalıştık ama hayır dediler. [bir çözüm bulmak] umurlarında değildi.”[86] Bir hafta sonra Samir artık okula gitmek istemediğini söylemiş. Samir ve Mohammed'in babası “Devlet okulları çocuklarımızı okula gönderip göndermediğimizle ilgilenmiyor. Samir okulu bıraktıktan sonra arayıp soran bile olmadı” dedi. Araştırmayla ilgili kısıtlardan dolayı İnsan Hakları İzleme Örgütü Samir'in okuluyla irtibata geçip olaylarla ilgili okulun bakış açısını öğrenemedi. Ancak, babanın ifadeleri doğruysa; okulun Samir'in koşullarına cevap verebilecek sorumlulukta hareket etmediğini ve Milli Eğitim Bakanlığının “okul yönetimleri.... uyum zorluğu çekenlere gerekli destek ve yardımı sağlayacaktır” şartına uygun davranmamış olduğunu söylenebilir.[87] |
Ege'de bir ilçe olan Turgutlu'da yaşayan Suriyeli bir ailenin anlattıkları, Samir ve Mohammed'in yaşadıklarıyla şaşırtıcı bir benzerlik gösteriyor. Homs'tan gelen üç çocuk annesi Fatima İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne 8 yaşındaki kızı Abeer'in yerel devlet okulunda okuduğunu ve Haziran 2015'te birinci sınıfı bitirdiğini söyledi:
Abeer bu sene sınıfın en başarılı öğrencilerinden biriydi. Yaşıtlarından bir yıl geride ama gittiği ilkokul [Eylül 2014'te kayıt yaptırdığımızda] yaşından bir alt sınıfa kaydolmasına izin verdi.[88]
Ancak, yerel ortaokul farklı bir politika uygulamış. Fatima, aynı dönemde 16 yaşındaki kızı Loreen'i de kaydettirmek için okula gittiğinde, müdür “kendi yaşıtlarıyla aynı sınıfta okuması gerekir, bir alt sınıfa gidemez, istisna yapamam” demiş. Oysa Loreen, Homs'tayken, bölge yoğun bombardıman altında olduğu için yedinci sınıfta okulu bırakmış ve hiç Türkçe bilmiyormuş.
Annesi, “Dil [bilmeyince] dersi anlamak imkansız. Okuldan dil konusunda yardım istedim ama bana böyle bir şeyin olmadığını söylediler” dedi. Loreen, yaşının gerektirdiği sınıfta okumanın, üstesinden gelemeyeceği bir zorluk olduğu düşündüğü için kayıt yaptırmamış. Annesi yıkılmış:
Suriye'de okulda çok başarılıydı ve bir anne olarak bu olanlardan dolayı kendimi çok kötü hissediyorum. Bütün bir nesil yok ediliyor. [Kendini] engellenmiş hissediyor... Loreen en çok eğitimine devam edemediği için üzüldü.
Annesinin söylediğine göre, Loreen'in görüşmeye katılmama sebebi artık tam zamanlı olarak bir kuru meyve fabrikasında çalışmasıydı..[89]
Diğer destek biçimlerinin yanısıra, sınıf belirleme konusunda daha incelikli bir yaklaşım benimsendiği takdirde Türkiye'de devlet okullarına giden Suriyeli çocukların sayısı ve eğitim kalitesi artabilir.
BMMYK Orta Avrupa birimi, Eğitim Bakanlıklarına mülteci çocukların sınıf tespiti için “dil becerilerini, akademik yeterliliklerini ve geçmiş eğitim hayatlarını [ve] öğrencinin yaşını”[90] dikkate alan yönergeler hazırlaması tavsiyesinde bulunmuştur. Her ne kadar bir öğrencinin, bulunduğu ülkenin dilini konuşabilmesi dikkate alınması gereken bir unsur olsa da, bu tek kriter olmamalıdır ve Samir ve Loreen'in yaşadıklarından,Suriyeli öğrencilerin dil seviyelerini telafi etmek için devlet okullarında bir alt sınıfa yerleştirmelerinin genel bir uygulama olarak benimsenmesi gerektiği gibi bir mesaj da çıkmaz. Zira İstanbul'daki bir STK'nın da dikkat çektiği gibi “Daha alt bir sınıfa yerleştirilmek öğrenciyi psikolojik ve sosyolojik olarak zorlayan bir faktör de olabilir ve okula gitmemek için bir sebebe dönüşebilir.”[91] Bunun yerine, öğrencinin hangi sınıfa yerleştirileceğine dair kararlar, ilgili unsurlarıözenle dikkate alarak, her bir öğrenci için ayrı ayrı verilmelidir. Bazı öğrenciler için, her şey gözününe alındığında, birkaç sınıf geriden başlamak daha faydalı olabilir.
14 yaşındaki Rawan ailesiyle birlikte Ekim 2013'te Halep'ten kaçtı ve Haziran 2015'te İnsan Hakları İzleme Örgütü'yle görüştüğünde, İstanbul'daki bir Suriye geçici eğitim merkezinin dördüncü sınıfını yeni bitirmişti. Geçici eğitim merkezi dört sınıf geriden başlamasına izin vermişti çünkü Rawan dört yıldır okula gitmiyordu - iki yıl, Suriye'de yaşadıkları yer bombalandığı için ve iki yıl da Türkiye'de maddi imkansızlıklar yüzünden. Nihayet bireysel bir bağışçıdan gelen maddi destek sayesinde Ocak 2015'ten itibaren okula gitmeye başlamıştı. Her ne kadar sınıf arkadaşlarından yaşça büyük olmak başlarda zor geldiyse de, sonunda uyum sağlayabilmiş:
Hepsinden çok daha büyük olduğum için diğer çocuklar benimle alay ediyordu. Her gün eve gelince ağlıyordum. Ama sonra yüksek notlar almaya başladım, okula gittiğim için mutluyum.[92]
10 yaşındaki Sara, Suriye'de ve Türkiye'deki ilk yılında kaçırdığı eğitimi telafi etmenin yanı sıra Türkçe bilgisinin azlığı sebebiyle de mahallesindeki devlet okulunun ikinci sınıfına kaydedilmiş. Sınıf arkadaşlarından iki yaş büyük olmasına ve sınıfındaki tek Suriyeli olmasına rağmen, İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne okulun genel olarak “iyi gittiğini” söyledi.
Seneyi, sınıfımın üçüncüsü ve tüm ikinci sınıflar arasında beşinci olarak bitirdim. Öğretmenim çok iyiydi ve birbirimizi çok seviyorduk. Sınıf arkadaşlarımın hepsiyle dost olmuştum. Türkçeyi çabuk öğrendim ve bence şimdi Türklerden bile iyi konuşuyorum! Yeniden okula gitmeyi dört gözle bekliyorum. Yaz tatili daha bu ay başladı ama ben şimdiden gelecek sene için okul çantamı hazırladım bile.[93]
İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün görüştüğü bir çok aile için maddi zorluklar bir çocuğun okula gidip gidemeyeceğini belirleyen önemli bir unsur. Devlet okulları ücretsiz olsa da, ekonomik anlamda dezavantajlı olan Suriyeli ailelerin kararını etkileyebilecek – okul malzemeleri, etkinlik ücretleri ve okul aile birliği aidatları gibi- başka eğitim masrafları oluyor.[94]
Çocuk Hakları Komitesi, eğitimle ilgili bu tür gizli masraflarla ilgili kaygısını daha önce ifade etmişti.[95] Dil, toplumsal uyum sorunları veya başka sebeplerle devlet okullarına gidemeyen aileler için, alternatif olabilecek geçici eğitim merkezleri ise, eğitim ücreti ve ulaşım masrafları yüzünden söz konusu olamıyor.
Gaziantep'te yaşayan, dört çocuklu dul bir kadın olan 28 yaşındaki Nisreen İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne “Paramız yok; o yüzden üç küçük çocuğum okula gitmiyor. Buraya en yakın olan [geçici eğitim merkezi] çok pahalı: her çocuk için ayda 60 TL ulaşım ücreti vermek gerekiyor. Bunu ödeyemeyiz. Büyük oğlum araba tamircisinde çalışıyor ama 225 TL kira veriyoruz” dedi.[96]
Um Mohammed, en küçük oğlu Bara (15) ile Gaziantep'te yaşıyor. Suriye'deyken oğlunun 7. sınıfı bitirdiğini söyleyen Um Muhammed İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne şunları anlattı:
Çatışmalar başladıktan sonra [okula] gitmesinin güvenli olmadığını düşündüğümüz için Suriye'de iki sene kaybetti. Sonra, bir bombardımanda kocam ölünce 2014'de Ramazan'ın birinci günü yürüyerek Türkiye'ye geldik. Bara çalıştığı yerde araba yıkıyor; okulu bıraktığı ilk günlerde okulda olmayı çok özlediği için ağlardı. Şimdi ne zaman [akranlarını] okulda görse, onlara özendiği için üzülüyor... çok yazık –onun da okulda olması lazım ama onun yerine çalışıyor ve haftada 60-100 TL arası para kazanıyor.[97]
Um Mohammed'in üç torunu da Gaziantep'te yaşıyor ve onlar da okula gitmiyorlar. “Güçleri yetmiyor. 11 yaşında olan erkek torunumun 5. sınıfa gitmesi lazım ama onun yerine tekstil fabrikasında çalışıyor. Kız kardeşleri bütün gün evde oturuyor ve hiçbir şey yapmıyorlar. En yakın [geçici eğitim merkezi] çok uzakta ve otobüsle gitmek lazım; bizim de bunu karşılamaya gücümüz yok.”[98]
İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün görüştüğü çocukları okula gitmeyen ailelerin çoğunluğu, Um Mohammed gibi evin geçim kaynağı olarak çocuklarına güvendiklerini söyledi. Söz konusu çocukların en küçüğü 8 yaşındaydı. Son çıkan raporlar, Suriyeli mülteci akınının Türkiye çapında çocuk işçiliğinde ciddi bir artışa yol açtığına işaret ediyor.[99]
Suriye'deki çatışmaların çocukların hayatlarına etkisiyle ilgili 2014 tarihli bir UNICEF raporunda, Ürdün, Lübnan, Irak, Mısır ve Türkiye'deki her 10 Suriyeli mülteci çocuktan biri çalıştığı belirtiliyor.[100] Resmi istatistiklere göre, Türkiye'de -Türkiye vatandaşı olan ve olmayan- yaklaşık 900,000 çocuğun çalıştığı tahmin ediliyor. Bu çocukların yaklaşık 300 bini 6-14 yaş aralığında.[101] Ancak, büyük olasılıkla bu resmi rakamlar, özellikle yasadışı çocuk işçiliğinin normal izleme mekanizmalarının dışında gerçekleştiği dikkate alındığında, gerçek rakamlardan daha düşük.[102]
Çocuk Hakları Komitesi Türkiye'de çocuk yoksulluğu ve çocuk işçiliği hakkında düzenli verinin olmamasından duyduğu kaygıyı dile getirerek Türkiye'de çocuk hakları ile ilgili meselelerin daha iyi izlenmesi için bu verileri toplamaya ve toplumsal cinsiyet, coğrafi konum, etnik köken ve sosyoekonomik köken özelliklerine göre ayrıştırılması tavsiyesinde bulunmuştur.[103]
Türkiye'de yasalara göre asgari çalışma yaşı 15,[104] tehlikeli işler için asgari çalışma yaşı ise 18'dir[105] . 2013 yılında Türkiye hükümeti asgari ücret uygulamasının kapsamını her yaştaki işçileri kapsayacak şekilde genişleterek, daha önce asgari ücret güvencesine dahil olmayan 15 yaşındakileri de dahil etti.[106]
Çalışma yaşamına ilişkin yasal güvencelerin vatandaş olmayan çocukları da kapsadığına ilişkin açık bir hüküm olmasa da Türkiye çocuk işçiliğini yasaklayan, Uluslararası Çalışma Örgütü Asgari Yaş Sözleşmesi (ILO C.138),[107] En Kötü Biçimlerdeki Çocuk İşçiliği Sözleşmesi (ILO C. 182),[108]Çocuk Haklarına Dair Sözleşme,[109] Uluslararası Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleşmesi[110] ve Her Türlü Irk Ayrımcılığının Ortadan Kaldırılmasına İlişkin Uluslararası Sözleşme[111] gibi uluslararası sözleşmeleri onaylamıştır.
İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün görüştüğü aileler çocuklarının tekstil fabrikalarında, kuru meyve fabrikalarında, ayakabı imalat atölyelerinde ve araba tamirhanelerinde çalıştığını söylerken, bazılarının kiraz topladığı veya tarım işçisi olarak çalıştığı, diğerlerinin ise sokaklarda kağıt mendil, su veya hurma satarak geçindiğini aktardı. İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün yaptığı araştırmanın bulgularıyla uyumlu olan çalışmalar, bazı durumlarda ailenin esas geçim kaynağının mülteci çocuklar olduğunu ortaya koyuyor. Mülteci anne babalar “iki arada kalmış durumda çünkü bir yandan çocuklarının okuyup kendileri için daha iyi bir geleceği garanti etmesini istiyorlar ama öte yandanyetişkinler daha zor iş buluyor; ergen yaştakilerin Türkiye'de ücretli iş bulması daha kolay... Sonuç olarak birçok genç mülteci okumak yerine çalışıyor.”[112]
Radwan11 yaşındaki Radwan ve dul annesi, İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne, Şam'dan Mart 2013'te, Radwan ve üç kızkardeşinin kaldığı yetimhane[113] bombalandıktan sonra kaçtıklarını anlattı. Geldikleri Gaziantep'te, annesi “Çocuklarımın hiçbiri okula gitmiyor çünkü bunaparamız yetmiyor. Karnımızı doyurabilmemiz için onların çalışması gerekiyor” dedi.[114] Radwan İnsan Hakları İzleme Örgütü araştırmacısına 12 yaşındaki ikiz erkek kardeşi ve 10 yaşındaki kız kardeşinin çalıştıkları için görüşmeye gelemediklerini ama kendisinin izin günü olduğunu söyledi. Radwan, “Suriye'de, okulu bıraktığımda dördüncü sınıfa gidiyordum. Okulu çok seviyordum. Matematik dersini severdim, okula gitmeyi çok özledim” dedi. Haftada yedi gün ve günde 12 saatten fazla çalıştığını ve haftada 40 lira kazandığını söyleyen Radwan “Ama yanında çalıştığım terzi iyi biri ve bana iyi davranıyor. Her gün sabah 7.30'dan akşam 8.00'e kadarçalışıyorum. Erkek kardeşlerim de aynı parayı kazanıyor ama kız kardeşim haftada 30 TL alıyor” dedi. Radwan'ın ailesi, tuvaleti olmayan, terk edilmiş bir dükkanda yaşıyor ve genel giderler dahil ayda 250 TL kira ödüyor. |
Birçok STK İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne çocuk işçiliği krizinin Türkiye'deki Suriyeli mültecilerin çalışma izni meselesiyle yakından ilgili olduğunu vurguladı. Dil sorunu dışında, çalışma hakkının yasalarla korunmaması yoksul Suriyeli ailelerle, çocuklarını büyük oranda hala okula gönderebilen yoksul Türkiye vatandaşı aileler arasındaki farkı belirliyor.[115]
Adil İş Gücü Derneği, Türkiye'deki işverenlerin genellikle Suriyeli mültecileri, asgari ücretin altında para vererek, güvenli olmayan yerlerde uzun saatler çalışmaya zorlayarak ve ücretlerinden kabul edilemez kesintiler yaparak istismar etiklerini bildirdi.[116]
Bu rapor için görüşülen aileler bu bulguları doğruladı. Görüşülen 50 hane halkından 40'ı, en az bir velinin veya hane halkından bir yetişkinin ev dışında düzenli bir işte çalıştığını söyledi. Ancak, bu 40 haneden üçünde, 15 yaşında ve sekizinde ise 15 yaşından küçük çalışan bir çocuk bulunuyordu. Ayrıca, ailenin reisinin kadın olduğu 4 hanenin temel gelir kaynağı çocuklardı.
Hem yetişkinlerin hem de çocukların çalıştığı aileler,çalışma yaşamına ilişkin güvencelerin olmamasının, yetişkin işçilerin genellikle işverenler tarafından sömürülmelerine yol açtığını belirttiler - Türkiyeli meslektaşlarından çok daha düşük ücret verilmesi,[117] bazen hiç ücretin ödenmemesi[118] ve hiçbir ek yardım verilmemesi gibi.[119] Sonuç olarak, temel geçim masraflarının karşılanabilmesi için çocuklarından da çalışmalarını istemekten başka bir seçeneklerinin olmadığına inandıklarını söylediler.
Bu rapor için görüşülen Suriyeli hane halkları arasından çalışma izni olmadan tam zamanlı çalışan hiç kimse, görüşmelerin yapıldığı tarihte ayda 949 TL olan asgari ücreti almıyordu.[120] Gelirlerini açıklayanların kazancı ortalama 479 TL'ydi.
Ekim 2014 tarihli geçici koruma yönetmeliği “[g]eçici korunanların çalışmalarına ilişkin usul ve esasların... Bakanlar Kurulunca belirleneceğini” ve korunanların “Bakanlar Kurulunca belirlenecek sektörlerde, iş kollarında ve coğrafi alanlarda... çalışma izni almak için Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığına başvurabilecekleri” belirtiliyor.[121] Yani, prensipte yönetmelik iş gücü piyasasına yasal erişim olanağı tanıyor ancak bu erişimin, henüz çıkarılmamış müteakip yönetmelikler yoluyla olması gerekiyor.
Geçici Koruma Yönetmeliğinin yayınlanmasından sonraki aylarda bazı haber organları Çalışma Bakanlığı ve İçişleri Bakanlığının Suriyeli mültecilere çalışma izninin kapsamını genişletmeyi amaçlayan bir yasaüzerinde çalıştıklarını bildirdi.[122] Ancak, 7 Ağustos 2015 tarihinde Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı böyle bir planın olmadığını ve Türkiye'nin herhangi bir genel program dahilinde mültecilere çalışma izni sağlamayacağını duyurdu.[123] Türkiye Suriyelilerin yasal yollarla çalışmasına ve Türkiye'nin iş kanunlarının sağladığı güvencelerden faydalanmasına izin vermediği sürece mülteci aileler zorluk çekmeye, çocuklarının eğitimleri de kesintiye uğramaya devam edecek.
İzmir'de yaşayan 38 yaşında, altı çocuklu bir baba İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne 12 yaşındakien büyük oğlu Ahmed'in çalıştığı için okula gidemediğini anlattı:
Bir atölyede torba yapıyor. Haftada beş buçuk gün çalışmasının karşılığında ayda 500 TL kazanıyor... Seneye küçük çocuklarımı okula kaydettirmek istiyorum ama Ahmed... evin gelirine katkıda bulunması için ona ihtiyacımız var. O çalışmazsa biz ekmek yiyemeyiz. Bu halde bile kira ve genel giderleri aydan aya ancak karşılayabiliyoruz.[124]
15 yaşındaki İbrahim, dul annesi ve iki erkek kardeşiyle Mersin'de yaşıyor ve haftanın altı günü sabah 8.00'den akşam 6.30'a kadar araba boyayarak ayda 300 TL kazanıyor. 2013 yılında yedinci sınıfa giderken Halep'te yaşadığı mahalle, varil bombalarıyla yerle bir olduktan sonra kırsal bölgeye taşındıklarından beri okula gitmediğini söyledi.[125] Daha sonra, İslam Devleti (IŞİD olarak da biliniyor) militanları bölgeye yaklaşmaya başladıklarında ailece Türkiye'ye kaçtılar. Kardeşleri İnsan Hakları İzleme Örgütü araştırmacısına, gururla, İbrahim'in tüm derslerinde üstün başarı gösteren, yıldız bir öğrenci olduğunu söylediler. Okula gitmeyi özleyip özlemediği sorulunca İbrahim şöyle dedi:
Matematik dersini çok severdim. Okulu gerçekten çok özlüyorum, keşke tekrar gidebilsem. Öğrencilikle kıyaslandığında, çalışmak çok zor – burada alışkın olduğumuzdan çok daha farklı koşullardayız. Hayatlarımız tamamen değişti. Hiç arkadaşım yok, ne Türkiyeli, ne Suriyeli. Çok yalnızım. Aslında, her gün on buçuk saat çalışınca arkadaşlara ayıracak zaman da kalmıyor. İşyerim pek güvenli değil – sürekli ayakta durduğum için sırtım ve bacaklarım ağrıyor ve tüm o kimyasallar yüzünden ciğerlerimde de sorun var.[126]
İbrahim'in 27 yaşındaki kardeşi Omar mahallelerindeki Türklerin de “yoksul” olduğunu ama çoğunun çocuklarını okula gönderebildiklerini düşündüğünü söyledi.[127] Gerçekten de, Türkiye vatandaşları arasında da yoksulluk okuldışı çocuk nüfusunu belirleyen etkenlerden biri olsa da,[128] 2014-2015 eğitim yılında Türkiye'deki kayıt oranları nispeten yüksekti; rakamlar ilkokul için yüzde 96.3, ortaokul için 94.35 oldu.[129]
Gaziantep'te bir mülteci destek merkezi yürüten Sığınmacılar ve Göçmenlerle Dayanışma Derneği (SGDD) İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne, Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı (ASPB) il müdürlüğünün bölgedeki Suriyeli mülteciler arasında çocuk işçiliğinin azaltılması konusunda kendilerine danıştığını söyledi.[130] Dünya Çocuk İşçiliğiyle Mücadele Günü olan 12 Haziran 2015 tarihinde ASPB mültecilere destek merkezlerine çocuk işçiliğinin zararlarıyla ilgili duyarlılık geliştirmeyi amaçlayan posterler astı.[131] Kamuyu bilgilendirici kampanyalar faydalı olabilir ama ekonomik koşulların zorladığı davranış şekillerinin değişmesi,başka bir alternatifin bulunmadığı hallerde çok da mümkün olmaz.[132]
UNICEF'in de dikkat çektiği üzere:
Sokaklarda dilenen veya yaşayan çocuk sayısı, çocukları sokağa iten evdeki veya okuldaki sorunlara da odaklanılmadığı sürece çözülemez...Çocuk işçiliği, ağırlıklı olarak yoksulluk ve yokluktan kaynaklanan zaafların bir sonucudur. Bu nedenle çocuk işçiliğinin ortadan kaldırılmasına yönelik ilerleme, bu zorlukların azaltılması, ekonomik şokların hafifletilmesi ve ailelere sosyal koruma ve yeterli düzeyde düzenli gelir sağlamakla yakından bağlantılıdır.[133]
Türkiye'deki Suriyeli çocuk işçiliğinin, mülteci ailelere geçimlerini sağlayacak maaşı kazanmaları için anlamlı bir fırsat sağlanıncaya kadar devam edeceği neredeyse kesin. Bir Mercy Corps program koordinatörünün İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne dediği gibi “Yetişkinler yasal olarak çalışabilse, beklentimiz daha az çocuğun çalışacağı yönünde. Çok para kazanmaları gerekmiyor, Türkiye vatandaşı işçilerle eşit konuma gelseler yeter. Bugünkü durumda [korunmasız Suriyeli mülteci işçilerin oluşturduğu] bir gölge ekonomi söz konusu” dedi.[134]
Görüşülen ailelerev sahibi topluluklarla kaynaşma konusunda farklı deneyimler aktardılar. Türkiye'de devlet okullarına giden çocuklar genellikle Türkiyeli sınıf arkadaşlarıyla yaşadıkları sosyal gerilimleri anlattı; bazıları konuşurken yaptıkları Türkçe hataları yüzünden veya sırf Suriyeli oldukları için arkadaşlarının kendileriyle alay ettiğini söylediler. Şam'dan Mart 2013'te İzmir'e gelen 14 yaşındaki Khamleen “İlk geldiğimizde mahalledeki Türkiyeli çocuklar Türkçe konuşamadığım için benimle çok dalga geçtiler ve babam Türkçeyi hızla öğrenmem için beni teşvik etti” dedi.[135]
Kızını, ücretini artık ödeyemediği için Suriye geçici eğitim merkezinden alıp mahalledeki devlet okuluna vermek üzere olan bir Suriyeli Türkmen anne, en büyük endişesinin kızının yeni okulunda yaşayabileceği toplumsal uyum sorunları olduğunu söyledi:
Okul değişikliği bazı yönlerden zor olacak çünkü Türkiyeli çocukların Suriyeli çocuklarla derdi var – sokaklarda bile onlarla alay ediyor, 'Suriyeli, Suriyeli' diye bağırıyorlar. Kızım Türkçe konuşuyor, çünkü biz Türkmeniz, ama ben yine de endişeleniyorum.[136]
Bu rapor için görüşülen 50 aileden 17'si , çocuklarını neden devlet okullarına göndermek istemedikleri veya bu okullarda neden başarılı olmakta zorlandıkları sorularına cevaben, çocuklarının uyum sağlayamayacağı veya akranlarının zorbalıklarına maruz kalacağı endişelerinin de etkili olduğunu belirttiler.
İstanbul'da yaşayan üç çocuk annesi Khulood, “Çocuklarımın Suriye okuluna gitmesini tercih ediyorum çünkü Türkiye devlet okullarında adapte olmaya çalışan Suriyeli çocuklar her zaman sorun yaşıyorlar – Türkiyeli çocuklarla aralarında sorunlar var” dedi.[137]
Halep kırsalından Türkiye'ye gelen beş çocuk babası Nabil de İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne çocuklarını Turgutlu'daki devlet okuluna kaydetme ihtimalinin az olduğunu söyleyerek “Bölgede Suriyelilere karşı ayrımcılık var ve çocuklarımızın başı belaya girsin istemiyoruz” dedi.[138]
Aslen Suriye'nin Amouda ilçesinden olan 12 yaşındaki Fatima, okulu bırakmak istemesinin esas sebebinin diğer öğrencilerin zorbalıkları olduğunu söyledi. İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne Turgutlu'daki devlet okulundaki Türkiyeli sınıf arkadaşlarının kendisine sataştıklarını anlattı.[139] Eylül 2014'te kayıt yaptırırken, bir yıl okula gidemediği ve Türkçesi akıcı olmadığı için okul idaresi Fatima'yı yaşıtlarından üç sınıf aşağıya kaydetmişti. Babası ve kendisinin anlattığına göre, 2014-2015 eğitim döneminde Türkçesi ciddi biçimde gelişmişti ve derslerinde sorun yaşamıyordu, ama buna rağmen sınıf arkadaşları onu taciz ediyorlardı:
Öğretmenin görmediği zamanlar bana vuruyorlardı, öğretmenim de bilmediği için onları durdurmuyordu. Babam müdüre şikayet etmek için okula geldiğinde müdür “Bu kadar endişeleniyorsanız iyisi mi kızınızı okula göndermeyin” dedi. Ama babam benim okumam gerektiğini söyleyince müdür bana diğer çocuklarla iletişime girmememi tavsiye etti. Hiç arkadaşım yok. Çok zorlandım... Bu sene okuldan hiç hoşlanmadım. Öğretmenim diğer çocukları azarlamaya çalıştı ama çocuklar hiç vazgeçmedi. Bana 'Suriyeli, Suriyeli' diye bağırıyorlar, küfür ediyorlar ve kendilerinden büyük olmamla dalga geçiyorlar. Suriye'de okulu severdim. Arkadaşlarım vardı, öğrenmekten zevk alırdım. Suriye'deki okulumu çok özlüyorum.
Fatima gelecek sene okula gitmemeye karar verdiğini söyledi. Babası Hassan, Fatima'nın genç yaşta okulu bırakabileceği fikrini kabullenmişti.
Kızımı ikna etmek için elimden geleni yapacağım ama eğer gerçekten de okula gidemeyecekse ben ne yapabilirim? Buralarda Suriye okulu yok. Belki bir Kuran kursuna gönderirim.[140]
Toplumsal uyum ile ilgili sorunlara eğilirken ele alınması gereken temel unsurlardan biri okul müdürlerinin ve öğretmenlerin Suriyeli öğrencilere yönelik tutumudur. Suriyeli bir anne şöyle bir yorum yaptı:
Devlet okullarında başarılı olan arkadaşlarımın çocukları bile sınıf arkadaşlarının alaylarına ve sataşmalarına maruz kalmaktan şikayet ediyor. Bence öğretmenler bu konuyla ilgili nasıl yardım edebileceklerini veya müdahale edebileceklerini bilmiyor olabilir.[141]
Oysa çalışmalar göstermektedir ki, mülteci çocukların öğretmenlerine, sınıflarında toplumsal uyumla ilgili meseleleri nasıl ele alacaklarına dair eğitim verilmesi, bu engelin hafifletilmesine yardımcı olabilir.[142] UNICEF Türkiyeli öğretmenlerin, travma ve şiddet yaşamış çocuklarla ilgilenmek konusunda uzmanlık eğitimi de dahil olmak üzere, Suriyeli mülteci çocuklarla çalışmak için mesleki gelişim ve destek eğitimi alma ihtiyacı içinde olduğu” gözleminde bulunmuştur.[143]
BMMYK'ya göre, “mülteci eğitiminin içerik ve biçimlerinin doğal olarak siyasi yapıda olması, toplumsal çatışmayı şiddetlendirebilir, çocukları tekil olarak yabancılaştırabilir ve yüksek nitelikli de koruyucu da olmayan bir eğitime yol açabilir.”[144]
Kuruluş, mültecilerle vatandaşlara birlikte eğitim vermenin potansiyel tehlikeleriyle mücadele etmek ve bunun “toplumsal uyum için sunduğu fırsatlardan” yararlanmak için, eğitim içeriğinin “çatışmanın sebepleri, iyi vatandaşlık [ve] toplumsal uyumla ilgili konuları” net bir biçimde ele alması gerektiği hususuna dikkat çekti.[145] BMMYK ayrıca, yapılan çalışmaların, öğretmenin niteliği ve öğrencilerle ilişkiler konusundaki öğretmen eğitiminin olumlu sonuçlarını ortaya koyduğunu belirtti.[146]
Bir önceki vaka örneğindeki Fatima gibi, 13 yaşındaki Abir de Turgutlu'daki devlet okulunda kendi yaş grubundan üç sınıf daha alta yerleştirilmiş ve sınıf arkadaşlarının alaylarına maruz kalmış. Ne var ki Abiröğretmeninin müdahalesini anlattğında, kendi yaşadıkları ile Fatima’nın deneyimi arasındaki keskin farkın bu müdahaleden kaynaklandığı görülebiliyor.
Öğretmenim çok iyi biri ve bana iyi davranıyor... Okuldaki diğer çocuklar 'Suriyeli, Suriyeli' diyerek benimle alay ediyor ve bazen bana gülüyorlar ama sınıftayken öğretmen böyle şeylere asla izin vermiyor...Sınıfımdaki diğer bütün çocuklardan üç yıl büyüğüm ama kimse benimle uğraşmıyor çünkü öğretmenim çocukların benimle dalga geçmesine izin vermiyor.
Abir artık sınıfındaki en başarılı öğrencilerden biri olduğunu ve birkaç yakın arkadaşı da olduğunu söyledi. Büyüyünce cerrah olmak istiyor.[147]
Suriyeli mültecilerin eğitime erişimlerindeki önemli bir boyut, il düzeyinde ve yerel düzeyde ilgili ulusal yönergelere uyumlu davranılmasıdır.
İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün görüştüğü iki aile, MEB'in 2014/21 no.lu genelgesinde belirtilen gerekli belgeleri – geçici korumadan faydalananlara verilen Yabancı Tanıtma Belgesi - sunmalarına rağmen devlet okullarının çocuklarını kaydetmeyi reddettiğini söyledi.[148]
Bu vakalar il düzeyinde ve yerel düzeyde ulusal yönetmeliklere ve uluslararası ilkelere uyulmadığına örnek oluşturuyor ve her ne kadar İnsan Hakları İzleme örgütü'nün görüştüğü aileler arasında yaygın bir sorun olmasa da, dalga etkisi yaratıyor: farklı altı aile de, benzer olaylar duydukları için reddedileceklerini varsayarak çocuklarını Türk okullarına kaydettirmeyi düşünmediklerini söyledi.
Bu rapor için görüşülen ailelerden üçü hariç tamamının devlet okullarına kayıt yaptırmak için gereken kimlik belgeleri vardı. İstisnalar, ülkeye çok yeni geldikleriiçin henüz belgeyi alacakları büroya gitmemiş olanlarla, Gaziantep'teki yerel ofisin teknik bir arıza sebebiyle Şubat 2015'te belge vermeyi durdurduklarını söyleyen mültecilerdi.[149] Ancak, iki aile okula kayıt yaptırmak için Yabancı Tanıtma Belgesinin kabul edilmediğini bildirdi.
Eski bir ilkokul öğretmeni olan ve Afrin'den gelerek artık ailesiyle İskenderun'da yaşayan üç çocuk annesi Rola İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne çocuklarının eğitiminin kendisi için en öncelikli konulardan olduğunu ama 2014/21 no.lu genelgenin yayınlanmasından sonra başvurmasına rağmen, ikamet izni olmadığı için çocuklarını okula kaydettirmeyi başaramadığını söyledi:
[Yabancı] Tanıtma Kartlarımız var ama ikamet iznimiz yok. Çocuklarımı [Türkiye devlet] okuluna kaydettirmek için gittim ama müdür bana ‘hayır kayıt yaptıramazsın’ dedi. Polise gittiğimde onlar da yaptıramayacağımı söylediler. Ben de sonunda çocuklarımı bir Suriye okuluna yerleştirdim. Burada çocukların her biri yılda 500 Liraya mal oluyor. Okul çok kötü, çocuklar müdürün umurunda değil ve öğretmenlere maaş ödenmiyor. [Okul] servisi olmadığı için çocukları okula götürmek için her gün otobüse biniyoruz Bu da çocuk başına günde 11 TL.[150]
Dahası, Suriye Geçici Hükümeti Eğitim Bakanlığı, İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne Gaziantep ilindeki okulların, MEB'in genelgesinde aksi belirtilmesine rağmen, okula kayıt yapmak için hala ikamet belgesi talep ettiğini ve bunun sebebinin muhtemelen ildeki Suriyeli mülteci nüfusun yoğunluğu olduğunu söyledi.[151]
İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün Gaziantep'te görüştüğü 14 ailenin tamamı -toplamda 30 olan- okul çağındaki çocuklarının ya okula gitmediğini ya da Suriye geçici eğitim merkezlerine gittiklerini söyledi Sadece bir aile Eylül 2014'te çocuklarını devlet okuluna yazdırmaya çalışmıştı; aile, okul yetkililerinin kendilerine herhangi bir açıklama yapmadan taleplerinin reddedildiğini söyledi.[152]
Bu ailenin annesi olan Aziza Eylül 2014'te 8 yaşındaki kızını Gaziantep'teki devlet okuluna yazdırma çabalarını şöyle anlattı:
Yabancı Tanıtma Belgelerimiz var ama kızım Bayan'ı kayıt yaptırmak için mahalledeki devlet okuluna her gittiğimde bana sürekli başka zaman gelmemi söylediler. Beş defa gittim ve sonunda pes ettim.[153]
Bayan'ın ailesi ne geçici eğitim merkezinin ne de otobüsün ücretini karşılayabiliyor. O yüzden annesi Bayan'ı mahalle camisindeki Kur'an kursuna kaydettirmeyi düşünüyor. İşin garip yanı, eğer Bayan'ın devlet okuluna kayıt olmasına izin verilseydi Suriyeli yaşıtlarının çoğundan daha az uyum sorunu yaşayacaktı. Annesi bunu şöyle açıklıyor: “Türkmen olduğumuz için Bayan'ın Türkçesi gayet iyi; [eğer gitmesine izin verselerdi] okulda keyfi yerinde olacaktı.”[154]
Yönergelere uymayan okullar münferit vakalar bile olsa, birbirlerine sıkı sıkıya bağlı olan Suriyeli mülteci topluluklar içinde, komşularından veya akrabalarından, okulların Suriyeli öğrencileri almayı reddettiğini duyan aileler için, bunun çok güçlü bir caydırıcı etken olduğu, yapılan görüşmeler açıkça ortaya koyuyor.
İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün Mersin'de görüştüğü bir anne, 13 yaşındaki kızı Amina'nın üç yıldır, 9 yaşındaki oğlu Ali'nin ise hiç okula gidemediğini anlattı ve çocuklarının eğitiminin çok önemli olduğunu söyledi: “Okula gittikleri sürece hangi dili öğrendiklerini önemsemiyoruz. Maddi durumumuz kötü olsa da onların okula gitmelerini istiyorum.” Ne var ki, aile Temmuz 2014'te Türkiye'ye geldiklerinde, reddedileceklerini düşündükleri için çocuklarını okula kaydettirmeyi denememişler bile.
Bütün komşularımız yakınlarda bir Suriye okulu olmadığını söyledi. En yakındakine gidebilmek için bile ulaşım için çocuk başına ayda 150 TL vermemiz gerekiyordu. Hem bu parayı hem de kira ve faturaları karşılayamayız; kocamın burada düzenli bir işi yok. Türkiye'deki devlet okullarıyla ilgili de pek bir şey bilmiyoruz ama çocuklarını bu okullara kaydettirmeye çalışan ailelerin reddedildiklerini duyduk.[155]
İstanbul'daki Sığınmacılar ve Göçmenlerle Dayanışma Derneği (SGDD) de İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne, bazı okulların ya Suriyeli çocuklara eğitim verme konusunda isteksiz olmaları ya da idari sebeplerle, MEB genelgesine uymaya karşı direnç gösterdiğini söyledi. Kendilerine başvuran mültecilerin çoğunun çocuklarının aslında okula kayıt yaptırabildiğini belirttiler. Ancak, dernek bunun sebebini kısmen kendilerinin ailelere çocuklarının karşılaştığı engelleri aşma konusunda yardımcı olmalarıyla açıkladı. SGDD, direnç gösteren okul yönetimine doğrudan ulaşarak, okulun yönetmelikten doğan yükümlülüklerini hatırlatıyor.[156] STK hizmetlerinin verildiği bölgelerde yaşamayan veya başka sebeplerle bu savunuculuk hizmetlerinden faydalanamayan mülteci aileler içinse, genelgeye aykırı davranan bir okul üstesinden gelinemeyecek bir engel olabiliyor.
MEB'in 2014/21 no.lu genelgesinde, Suriyeli mülteci eğitimiyle ilgili iş ve işlemleri yürütmek üzere il komisyonlarının kurulmasını öngören bir madde yer alıyor.[157] Ancak, İnsan Hakları İzleme Örgütü'yle yaptığı görüşmede bir MEB temsilcisi, il yönetimlerinin, Suriyeli mültecilere ilişkin politikalara yönelik siyasi hassasiyetler yüzünden, ulusal yönergelere her zaman uygun davranmadıklarını ve bakanlığın da, kaynaklarının sınırlı olması sebebiyle,çok az izleme ve denetleme yapabildiğini belirtti.[158]
İstanbul'daki bir Suriye geçici eğitim merkezi müdürü İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne “Türkiye’nin eğitim bakanlığı bize yardım ediyor ama bunun ne kadar olacağı il müdürüne bağlı” dedi.[159]
İnsan Hakları İzleme Örgütü'nün görüştüğü 50 aileden altısı, çocuklarının yasal olarak okula gitmeye haklarının olup olmadığını veya nasıl kayıt yaptıracaklarını bilmediklerini söyledi.
Farklı beş aile de İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne, artık kayıt için ikamet belgesi gerekmemesine rağmen, ikamet belgeleri olmadığı için çocukların Türk okullarına kayıt olamadıklarını söyledi; ki, bu yanlış bir bilgiydi.
Bu ailelerden bazıları, çocuklarını Türk okullarına göndermemeye, çevrelerindeki bunu yapmaya çalışanların yaşadığı zorlukları duyduktan sonra karar vermiş ve gerek okullardan gerek STKlar aracılığıyla yeterince bilgi alamamaları hak ve selahiyetleriyle ilgili güncel bilgi sahibi olmalarını imkansız kılmış.
BMMYK'nın Mart 2015'de yürüttüğü bir ihtiyaç analizi, “birçok mülteci ailenin, çocuklarını Türkiye devlet okullarına veya Geçici Eğitim Merkezlerine kaydettirmek istediklerinde ne tür işlemler yapmaları gerektiğine dair yeterli bilgiye sahip olmadıklarını” ortaya koyuyor.[160]
Haziran 2015'te, bir BMMYK eğitim görevlisi İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne kurumun Türkiye'nin güney doğusunda, 2015-2016 eğitim yılı için kayıt işlemleriyle ilgili detaylı rehberlik verecek danışma merkezleri kurmayı planladığını söyledi.[161]
Ancak, her ne kadar en yoğun Suriyeli mülteci nüfus güneydoğudaysa da, sorun çok daha yaygın; bu rapor için gidilen beş şehirin hepsinde, İnsan Hakları İzleme Örgütü’nün görüştüğü aileler arasında, bilgi eksikliği veya yanlış bilgiye sahip oldukları için çocuklarını okula yazdırmamış olanlar vardı.
Türkiye hükümeti, Suriye geçici hükümeti, UNICEF, BMMYK ve diğer kurumlar, ülke çapındaki tüm Suriyelilerin bu tür bir rehberlik hizmetinden yararlanmasına olanak sağlamalıdır.Örneğin, uluslararası bir STK olan Mercy Corps Gaziantep'in merkezinde açtığı Malumat adlı bir bilgi destek merkezinde Suriyeli mültecilere sağlık, eğitim ve hukuki hizmetlere nasıl erişebileceklerine dair broşürler ve danışmanlık hizmeti veriyor.[162] Benzer bir şekilde, ulusal bir STK olan Sığınmacılarla ve Göçmenlerle Dayanışma Derneği, İstanbul ve Gaziantep'te yürüttükleri “çok yönlü destek merkezleri”nde mülteci başvuranlarına yönelik diğer hizmetlerin yanında eğitimle ilgili bilgi de sağlıyor. Bu destek hizmetleri çok değerli ve daha fazla Suriyeli mültecinin faydalanması için çoğalması yerinde olur.
Okullardaki aşırı yoğunluk sorunu esas olarak Suriye geçici eğitim merkezlerinde görülse de, bu mesele bazı Türkiye devlet okullarında, Suriye'deki çatışmalar öncesinden beri mevcut.[163]Uluslararası bir STK olan Mercy Corps çalışanları, Gaziantep'teki devlet okullarının Suriyeli mülteciler gelmeden önce de kalabalık olduğunu ve ikili öğretim sistemiyle faaliyet gösterdiğini söyledi.[164] Bu durum kapasitenin arttırılması konusunu daha da acil kılıyor.
Oxford Üniversitesi Mülteci Çalışmaları Merkezi'nin Eylül 2014 tarihli değerlendirmesi, Gaziantep'te “talebi karşılayacak oranda [geçici eğitim merkezi] olmadığını” ortaya koydu.[165] Gaziantep'teki eğitimciler “okullardaki alt sınıflar için bekleme listelerinde birkaç yüz öğrenci olduğunu” söyledi.[166]
Bazı bölgelerde aşırı kalabalıklık durumu şu anda bile oldukça yaygın ve geçici eğitim merkezleri için fon olmaması sebebiyle bu merkezlerin kapanması ve öğrencilerini civardaki diğer merkezlere gitmeye veya okulu bırakmaya zorlamasıyla durum daha da kötüleşebilir – Oxford'un çalışmasına göre, 2014'te “bazı okullar yeni öğretim yılı için fon bulamazlarsa kapanma tehlikesiyle karşı karşıya olduklarını söyledi.”[167] Hatay iline bağlı Reyhanlı'da bir zamanlar 19 geçici eğitim merkezi faaliyet gösterirken, Ağustos 2015'e gelindiğinde bu geçici eğitim merkezlerinin üçü dışındakiler fon yokluğundan kapanmıştı.[168]
Suriyeli eğiticiler -Türkiye'deki diğer Suriyeli işçiler gibi- yasal çalışma iznine sahip değiller. Bu yüzden geçici eğitim merkezlerindeki mesaileri için, bu merkezler MEB'in denetiminde olmasına rağmen, maaş alma hakları bulunmuyor; bazı öğretmenlere UNICEF tarafından veya geçici eğitim merkezlerinin müdürleri tarafından finansal “teşvik” veriliyor.[169] Ancak birçoğunun maddi güvencesizlikle karşı karşıya olması, geçici eğitim merkezlerinin iyi öğretmenleri tutabilmesini zorlaştırıyor.[170]
İstanbul'daki bir geçici eğitim merkezinin yöneticisi İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne, “Öğretmenlere okul kayıt ücretlerinden ve [okula fon sağlayan] dernekten gelen parayla ödeme yapıyoruz. Güneydeki okullarda bütün öğretmenler gönüllü çalışıyor” dedi.[171]İstanbul'daki bir başka geçici eğitim merkezi yöneticisi de şöyle dedi: “75 öğretmenimiz var. Hepsi de Suriye'de öğretmenlik yapıyordu; aslında şu anda Türkiye'de ihtiyaca fazla fazla yetecek sayıda nitelikli öğretmen var.”[172]
UNICEF'e göre:
Suriyeli mülteci öğretmenler, ev sahibi ülkelerin neredeyse hepsinde, yeterince faydalanılmayan bir kaynak oluşturuyor.[173] Bu kaynağın yeterince kullanılmaması Suriyeli mülteci çocukların hem eğitime erişimini hem de eğitim kalitesini etkiliyor: ya mülteci çocukların okula gitmesini tamamen önlüyor ya da daha kalabalık sınıflarda okuyacakları ya da daha kısa bir süre için okula gidecekleri anlamına geliyor... Mülteci öğretmenlerin evsahibi ülkelerde istihdam olanağı olmaması istikrarsızlığa katkıda bulunuyor.[174]
Buna cevaben, UNICEF “bu çocukların eğitimi konusunda bilgi ve deneyime sahip Suriyeli öğretmenlerin istihdam edilmesine... gerekli önemin verilmesini” savunuyor. “Türkiyeli yetkililerin, ortaklarla birlikte, bu öğretmenlerin istihdamı ve mesleki gelişimlerini garanti altına almak için öncelikle bu öğretmenlerin kimler olduklarını ve niteliklerini haritalamaları gerekiyor”.[175]
Ancak, Türkiye hükümeti Suriyeli mülteci öğretmenlerin tespit edilmesi ve daha fazla kullanılması için, onlara yasal iş olanaklarının sağlanmasını da içeren bir projeyi henüz üstlenmedi. Bunun yerine, Milli Eğitim Bakanlığı, Ağustos 2015'te, Suriyeli öğretmenleri işe alacağına dair basında çıkan haberleri düzeltmek için yaptığı bir açıklamada, Suriyeli öğretmenlerle ilgili tutumuna şu sözlerle açıklık getirdi:
Suriyeli öğretmenlerin Bakanlığımızca istihdam edilmesi olarak haberleştirilen çalışma, ...[kamplardaki] geçici eğitim merkezlerinde... gönüllü olarak destek olmak isteyen Suriyeli öğretmenlerin belirlenmesi amacıyla yürütülen bir çalışmadır. Bakanlığımızca, yürütülen çalışmalara gönüllü olarak destek olan Suriyeli öğretmenlere herhangi bir ücret ödenmemektedir. Bakanlığımızın bu konu dışında Suriyeli öğretmenlerin istihdamına ilişkin herhangi bir çalışması da bulunmamaktadır.[176]
2011 yılında Shaza hükümet karşıtı protestolar düzenlediği için tehditler almaya başlayınca ailesiyle birlikte Şam'ı terk etti. 2011'de İstanbul'a geldiğinde ikamet izni olmadığı için, oğlu Omar'ın Türkiye'de bir devlet okuluna gitmesinin mümkün olmadığını öğrendi.
Yaşadıkları yerde sadece birkaç tane Arapça eğitim veren, pahalı okul vardı ve ailenin bunu karşılaması mümkün değildi. Eğitimi yarıda kalan ve yasal yollardan çalışma şansı olmayan 16 yaşındaki Omar Esad hükümetine karşı savaşmak için Suriye'ye geri dönmeye karar verdi. Kısa süre sonra da bir çatışmada hayatını kaybetti. Oğlu Suriye'ye döndükten sonra Shaza bir geçici eğitim merkezi kurulmasına yardım etti ama oğlunun bu hizmetten yararlanabilmesi için artık çok geçti. [177]
Bugün, Shaza İstanbul'da kurucularından olduğu Suriye geçici eğitim merkezinin yönetim kurulunda. İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne, bir sonraki neslin geleceği için eğitimin ne kadar önemli olduğunu fark etmesinde kendi yaşadıklarının payı olduğunu söyledi:
Bir insan hastalanırsa tedavi olur ve iyileşir. Bir çocuk okula gitmezse, bu ileride büyük bir sorun olur – ya sokağa düşer, ya Suriye'ye döner ve savaşırken ölür, ya radikalleşir ve bir köktendinci olur, ya da Avrupa'ya ulaşmaya çalışırken denizde ölür.[178]
15 yaşındaki Bashar'ın yaşadıkları da, eğitimin yarıda bırakılmasının bedelini ortaya koyuyor. Bashar, 2011 yılında, Halep'teki okulunun civarı sürekli bombalandığı için okulu bırakmak zorunda kaldığında yedinci sınıfı yeni bitirmişti. Annesi İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne Bashar'ın ailesiyle birlikte yaşadığı İstanbul'da okuma şansı olmadığını çünkü geçinmek için onun da çalışmasının gerektiğini anlattı.
Günün birinde geldi ve savaşmak için Suriye'ye geri döneceğini söyledi. Biz 'hayır' dedik ama bize çok kızdı ve ağlamaya başladı. Bize gidip orada ölmek istediğini, kendi için bir gelecek göremediğini söyledi –okulunu bitiremedi, savaş sırasında epilepsi olduğu için düzenli bir iş de bulamıyor.
Bashar ancak Şanlıurfa'ya kadar gidebilmiş, orada amcası ona yetiştmiş ve İnsan Hakları İzleme Örgütü'yle görüşme yapmadan sadece iki gün önce ailesinin yanına geri getirmiş. Bashar o sırada İnsan Hakları İzleme Örgütü'yle görüşebilecek durumda değildi ama ailesi Türkiye'de geleceğinin eskisi kadar karanlık olduğunu söyledi. Öte yandan, Bashar'ın üç küçük kardeşi bireysel bir bağışçının burs desteğiyle bir Suriye geçici eğitim merkezine kaydolmuşlar.Üçünün de notları iyiymiş ve okulda arkadaş ediniyorlarmış.[179]
Bashar'ın öyküsü, Suriyeli çocukların bütün bir neslinin eğitim görmemesine göz yummanın tehlikelerini ortaya koyuyor. Çatışmadan önce Suriye'de ilkokula gidenlerin oranı yüzde 99, ortaokula gidenlerin oranı ise yüzde 82'ydi ve okula giden kız ve erkek çocukların oranı büyük ölçüde eşitti.[180] Bugün, UNICEF'in tahminlerine göre ülke içinde ve dışında yaklaşık 3 milyon Suriyeli çocuk okula gidemiyor -- bu sayı savaştan önce okul çağındaki çocukların neredeyse tamamını eğitime katmayı başarmış Suriye'nin, bu başarısını yerle bir ediyor.[181]
Save the Children örgütünün tahminlerine göre de, Suriye'deki ve Suriye dışındaki Suriyeli çocuklar arasındaki okula gitmeme oranı şimdiki gibi devam ederse, bunun Suriye'nin savaş sonrası ekonomisine maliyeti, maaş kaybı nedeniyle yılda 2.18 milyar Dolar olacak.[182]
Dahası, bu çocuklar günün birinde Suriye'ye geri dönecek de olsalar, uzun süre başka bir yerde yaşayacak da olsalar, büyük olasılıkla düşük ücretli işlerde çalışacaklar ve bu durum bir yandan ev sahibi ülkenin ekonomisine zarar verirken bir yandan da devletin sosyal yardım maliyetlerini de artıracaktır.[183]
Suriyeli çocukların okula gitmemelerinin başka yakın tehlikeleri de bulunuyor. Suriyeli çocukların eğitime erişimlerinin sağlanması, erken evlilik yapma,[184] orduya katılma ve radikalleşme gibi riskleri azaltacak; para kazanma potansiyellerini arttırarak, onlara istikrarlı bir ekonomik geleceğe kavuşma fırsatı sunacak ve bugünün genç Suriyelilerinin belirsizliklerle dolu geleceklerine daha donanımlı bir şekilde adım atmalarına olanak sağlayacaktır.[185]
Saygın uluslararası insani yardım kuruluşları, Suriyeli çocukların eğitime erişimleri sorununa Kayıp Nesile Hayır yaklaşımını ilk kez 2013 yılında Birleşmiş Milletler Genel Kurulunda dile getirdi. Kayıp Nesile Hayır'ın amacı “hem Suriye'deki, hem evsahibi ülkelerdeki Suriyeli çocuklara korunma, eğitime erişim ve kendileri ve ülkeleri için bir gelecek inşa edebilmeleri için olanak sağlamak” şeklinde tanımlanıyor.[186] Kampanyanın eğitim ve korunma olmak üzere iki konuya odaklanan stratejisinin hayata geçmesi için 1 milyar Dolarlık bir yatırım gerekiyor.[187]
Kayıp Nesile Hayır kampanyası stratejisinde, Türkiye'deki Suriyeli çocuklara daha fazla eğitim olanağının sağlanması için, okula kaydolma ve devam etmeleri için girişimler, yeni eğitim tesisleri, kampların içinde ve dışında okul gereçlerinin dağıtımı ve dil eğitimi gibi açılımların gerçekleştirilmesi için 89 milyon Dolar'a ihtiyaç olduğunu vurgulanıyor.[188]
Ancak uluslararası bağışçılar topluluğu Kayıp Nesile Hayır stratejisinin gerektirdiği fonu henüz karşılamış değil. Eylül 2014'te yayınlanan bir yıllık ilerleme raporu, Türkiye'deki Suriyelilerin eğitimi için öngörülen fonlarda hâlâ 62.2 milyon Dolar eksik olduğunu ortaya koydu.[189] Kampanya henüz yeni bir güncelleme yapmadı ama fon hedefleri kısmen, Birleşmiş Milletler ve Suriyeli mültecilere evsahipliği yapan bölge hükümetleri arasındaki bir ortaklık olan Bölgesel Mülteci ve Dayanıklılık Planı'na (3RP) entegre edildi.[190] 3RP, Haziran 2015'te yaptığı açıklamada Türkiye'deki eğitim programı için yaptıkları 59 milyon Dolarlık çağrılarının çağrının yalnızca yüzde 22'sinin karşılandığını söyledi.[191]
Ali11 yaşındaki Ali, Suriye hükümetinin, memleketi Halep'e gerçekleştirdiği bir varil bombası saldırısında ağır yaralandığı 2012'den bu yana okula gitmiyor. Mersin'de ailesiyle yaşadığı evde görüştüğü İnsan Hakları İzleme Örgütü araştırmacısına, kendisini fiziksel olarak engelli bırakan bacaklarında ve karnındaki derin yaraları gösterdi. Ali ciddi bir aksamayla da olsa yeniden yürümeyi henüz öğrendi. Türkiye'ye geldiğinden beri, günlerini evde oturarak veya sokakta hurma suyu satarak geçiriyor ama önümüzdeki sonbahar bunu değiştirmek istiyor: “Hiç Türkçe bilmiyorum ama okula gitmek istiyorum. Büyüyünce muhasebeci olmak istiyorum çünkü matematikle ve sayılarla aram iyi. Okula gitmek ve bana yardım edecek bir öğretmenimin olması ne iyi olur.”[192] Ali'nin annesi de şunları ekledi: “Eğer gidebileceği bir okul varsa, Ali'yi okula göndermek isteriz, özellikle de artık yürüyebildiğine göre. Çok fazla bedensel iş göremediği için şimdi okula gitmeye her zamankinden daha çok ihtiyacı var. Çok akıllı, çabuk öğreneceğini düşünüyorum. Ama bütün bu mahallede, çocuklarını okula gönderen tek bir Suriyeli bile bilmiyoruz.”[193] |
Her çocuk ayrımcılığa uğramadan eğitime erişim hakkına sahiptir. Türkiye, bu hakkı koruma altına alan Uluslararası Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleşmesi (UESKHS)[194], Çocuk Haklarına Dair Sözleşme (ÇHS)[195], Uluslararası Medeni ve Siyasi Haklar Sözleşmesi (UMSHS)[196], Kadınlara Yönelik Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesine Dair Sözleşme (CEDAW)[197] ve Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi (AİHS)[198] gibi bir dizi uluslararası sözleşmeye taraftır.
Ancak, Türkiye bu sözleşmelerin, aralarında UESKHS'nin eğitim hakkını düzenleyen 13. Maddesi'nin bazı paragraflarının da bulunduğu bir takım maddelerine çekinceler koymuştur. Türkiye, anne-babaların kendi inançlarına uygun bir biçimde çocuklarına dinsel ve ahlaki eğitim sağlamak üzere, devlet tarafından kurulan okulların dışında varolan okullara gönderme hakkını düzenleyen sözleşme hükümlerini yorumlama ve uygulama hakkını saklı tutar. UESKHS'nin hayata geçirilmesini denetleyen komite Türkiye'ye, sözleşmeye bütünsel olarak daha uyumlu olmak adına bu çekinceleri kaldırmasını tavsiye etmiştir.[199]
Aynı şekilde, Türkiye Çocuk Haklarına Dair Sözleşmenin yerli/ulusal azınlıkların eğitiminin amaçlarına yoğunlaşan 17, 29 ve 30. maddelerinin hükümlerini yorumlama ve uygulama hakkını saklı tutar.[200] Her iki sözleşmede de “ilköğretimin zorunlu ve herkes için ücretsiz”[201] olacağı, ortaöğrenimin ise “genel olarak mevcut ve herkese açık kılınacağı”[202] ifade edilmektedir. İlköğretim görmemiş veya ilköğretimini tamamlamamış çocuklar için “temel eğitim teşvik edilecek ve yoğunlaştırılacaktır.”[203] Bunlara ek olarak, hükümetlerin “okullarda düzenli biçimde devamın sağlanması ve okulu terketme oranlarının düşürülmesi için önlem alma” yükümlülükleri bulunmaktadır.[204]
Uluslararası hukuk, din, etnik köken, sosyal köken veya diğer statüler nedeniyle ayrımcılık yapılmasını yasaklar.[205] Eğitim çocuğun “kültürel kimliğinin, dilinin ve değerlerinin” gelişimini desteklemelidir.[206] UESKHS'nin uygulanmasını izleyen Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Komitesi'ne göre, ayrımcılık yasağı “zaman içerisinde giderek artan bir şekilde gerçekleştirilme ya da mevcut kaynakların elverişliliği ölçüsünde uygulanma gibi süreçlere tabi değildir; eğitimin tüm bileşenlerine tam olarak ve derhal uygulanır.”[207]
Komiteye göre, önemli sayıda bireye “en temel eğitim biçimlerini” sağlayamayan bir Devlet, ilk bakışta (prima facie) eğitim hakkı bakımından yükümlülüklerini yerine getirememiştir.[208]
Türkiye yukarıda incelenen uluslararası sözleşmeleri onaylamasının yanısıra, eğitim hakkını kendi kanunlarında da düzenlemiştir. Türkiye Cumhuriyeti Anayasası'nın 42. Maddesi “[k]imse, eğitim ve öğrenim hakkından yoksun bırakılamaz” ve “[i]lköğretim, kız ve erkek bütün vatandaşlar için zorunludur ve devlet okullarında parasızdır” der.[209] 2012 yılında, Türkiye Büyük Millet Meclisi zorunlu eğitim süresini 8 yıldan 12 yıla çıkaran bir eğitim reformu kanunu geçirdi. [210]
Türkiye'nin Nisan 2014'te yürürlüğe giren 2013 Yabancılar ve Uluslararası Koruma Kanunu, geçici korumadan faydalananların “ilköğretim ve ortaöğretim hizmetlerinden faydalanabileceğini”[211] belirtir. Bunu takip eden Ekim 2014 tarihli Geçici Koruma Yönetmeliğine göre yönetmelik kapsamındaki yabancılara “... eğitim hizmeti verilebilir”[212] ve yabancılara yönelik eğitim faaliyetleri “geçici barınma merkezlerinin içinde ve dışında, Milli Eğitim Bakanlığının kontrolünde ve sorumluluğunda... Milli Eğitim Bakanlığının ilgili mevzuatı çerçevesinde yürütülür.”[213]
Özel olarak mültecilerin eğitimiyle ilgili Çocuk Haklarına Dair Sözleşme uyarınca, Taraf Devletler “ister tek başına olsun isterse ana–babası veya herhangi bir başka kimse ile birlikte bulunsun, mülteci statüsü kazanmaya çalışan ya da uluslararası veya iç hukuk kural ve usulleri uyarınca mülteci sayılan bir çocuğun, bu Sözleşmede ve insan haklarına veya insani konulara ilişkin ve sözkonusu Devletlerin taraf oldukları diğer Uluslararası Sözleşmelerde tanınan ve bu duruma uygulanabilir nitelikte bulunan hakları kullanması amacıyla koruma ve insani yardımdan yararlanması için gerekli bütün önlemleri alırlar.”[214]
1951 Mülteci Sözleşmesi uyarınca, “Taraf Devletler, mültecilere, temel eğitim konusunda, vatandaşlarına uyguladıkları muamelenin aynısını uygulayacaklardır” ve temel eğitimin dışındaki eğitim konusunda da “mümkün olduğu kadar müsait ve her halde, genel olarak aynı şartlar içindeki yabancılara tanınanlardan daha az müsait olmayan şekilde muamele edeceklerdir.”[215] Ne var ki, Türkiye 1951 Mülteci Sözleşmesi'ne ve 1967 Ek Protokolü'ne katılmış olsa da, Avrupa'dan gelmeyen kişileri, bu kişiler diğer her yönden mülteci tanımına uygun olsalar bile, mülteci olarak tanımadığı için, Suriyelilere mültecilere tanınan hakları vermemektedir.
Türkiye çocuk işçiliği ile ilgili, aralarında Uluslararası Çalışma Örgütü Asgari Yaş Sözleşmesi (ILO C.138)[216] , ILO En Kötü Biçimlerdeki Çocuk İşçiliği Sözleşmesi (ILO C. 182)[217], ÇHS ve UEKSHS'nin de bulunduğu temel uluslararası sözleşmeleri onaylamıştır. Bu sözleşmeler istihdam edilmiş çocukların düzgün bir eğitim görme olasılığının daha düşük olduğunu kabul eder.[218] Ayrıca, hükümetleri, “çocukların ve genç insanların... ekonomik ve sosyal sömürüye”[219] ve “her türlü tehlikeli ya da eğitimine zarar verecek nitelikteki işte çalıştırılmasına” karşı korumakla yükümlü kılar.[220]
Türkiye hukuku uyarınca asgari çalışma yaşı 15[221], tehlikeli işte çalışma asgari yaşı 18'dir[222]. Ancak, mevcut hukukiçerçevede, sokaklarda çalışan çocuklar da dahil olmak üzere, iş akdi olmadan çalışan çocukları koruyan tedbirler bulunmamaktadır ve bu durum bu durumdaki çocukları sömürüye daha da açık hale getirmektedir.[223]
1951 Mültecilerin Statüsüne İlişkin Sözleşme uyarınca, bir ülkenin topraklarında “yasal olarak ikamet eden” mülteciler ücretli bir işte çalışma hakkından faydalanma hakkına sahiptir.[224] BMMYK Yürütme Komitesi “kazanç sağlayan istihdam da dahil olmak üzere temel ekonomik ve sosyal hakların geliştirilmesinin, mültecilerin kendi kendine yetmesi ve ailevi güvenliklerinin sağlanması, insanlık onurunun yeniden kazandırılması, mülteci sorunlarına kalıcı çözümlerin getirilmesi bakımından çok önemli olduğunu”[225] belirtmiştir. Türkiye Sözleşme'ye koyduğu çekince sebebiyle bu koruma tedbirlerinden Suriyeli mültecileri yararlandırma yükümlülüğünden kaçınabilmektedir.
Öte yandan, Türkiye Uluslararası Ekonomik Sosyal ve Kültürel Haklar Sözleşmesine (UESKHS) ve Her Türlü Irk Ayrımcılığının Ortadan Kaldırılmasına İlişkin Uluslararası Sözleşmeye (IAKS) taraftır. Her iki sözleşmede de çalışma hakkına ilişkin yükümlülükler bulunmaktadır ve devletleri, sığınmacılar dahil vatandaş olmayan kişilerin çalışma hakkını kullanmasına izin vermesi konusunda teşvik ederler. UESKHS'nin 6. Maddesi, Taraf Devletler “herkesin serbestçe seçtiği ya da kabul ettiği bir işte çalışarak hayatını kazanma fırsatı veren çalışma hakkını tanırlar ve bu hakkın korunması için gerekli tedbirleri alırlar”[226] der. Sözleşme bu yükümlülüğü aşamalı olarak hayata geçirilecek yükümlülüklerden biri olarak tanımlar ve “bu Sözleşme'de tanınan ekonomik hakları hangi ölçüde yabancılara da vereceklerini Taraf Devletlerin belirlemelerine” izin verir.[227] Ancak, UESKHS'ye uyumluluğu izleyen komite, Sözleşme'nin korumasındaki haklara erişimde uyrukluğun bir engel oluşturmaması gereğine vurgu yapar ve çalışma hakkının “yasal durumları ve belgeleri dikkate alınmaksızın, mülteciler, sığınmacılar, vatansız kişiler, göçmen işçiler ve uluslararası insan kaçakçılığı kurbanları gibi vatandaş olmayanlar için de” geçerli olduğunu vurgular.[228]
Her Türlü Irk Ayrımcılığının Ortadan Kaldırılmasına İlişkin Uluslararası Sözleşmenin (IAKS) 5. Maddesi “ırk, renk ya da ulusal veya etnik köken ayrımı yapmaksızın,…özellikle çalışma, işini özgürce seçme, adil ve elverişli çalışma koşulları, işsizliğe karşı korunma, eşit işe eşit ücret, adil ve elverişli ücret haklarından yararlanmada herkesin kanun önünde eşitlik hakkını” garanti altına alır.[229] 2004 yılında Sözleşme komitesi, devletlerin vatandaşlar ve vatandaş olmayanlar arasında fark gözetme hakkını tanımakla birlikte, ilkesel olarak insan haklarından herkesin faydalanması gerektiğini söyledi. Devletlere, özellikle vatandaş olmayanların istihdam alanında, ekonomik, sosyal ve kültürel haklardan yararlanmasını önleyen engelleri kaldırmaları[230] ve çalışma şartları ve koşulları bağlamında vatandaş olmayanlara yönelik ayrımcılığın ortadan kaldırılması için tedbir almaları[231] için çağrıda bulundu.
Türkiye egemen bir devlet olarak, kişilerin istihdam sahasına erişimlerini, ilgili iş kanunları ve sistemler ile düzenleme hakkına sahiptir. Ancak, üstlendiği insan hakları yükümlülükleri, Türkiye'nin mültecileri hayatlarını kazanma hakkından topyekun mahrum bırakmasına izin vermemektedir. Türkiye'nin bu yükümlülüklerini yerine getirmekle sorumlu olması, mültecilerin işgücü piyasasına erişimine hiçbir kısıtlama getirmemesi anlamına gelmez. Daha ziyade, ayrımcı olmayan koşullarda, para kazanacakları bir işe erişim fırsatına sahip olmalarını hukuken sağlamak olarak yorumlanmalıdır.
Bu raporu Robert L. Bernstein bursu kapsamında Mülteci Hakları Programı'nda çalışan Stephanie Gee araştırdı ve yazdı. Raporun editörlüğünü Mülteci Hakları Program direktörü Bill Frelick yaptı. Kıdemli araştırmacı Bill Van Esveld, Çocuk Hakları Bölümü araştırmacılarından Elin Martinez,Avrupa ve Orta Asya Bölümü kıdemli araştırmacılarından Emma Sinclair-Webb, Orta Doğu ve Kuzey Afrika Bölümü direktör vekili Nadim Houry, kıdemli Program editörü Danielle Haas ve kıdemli hukuk danışmanı Aisling Reidy raporu gözden geçirdiler. Raporun basıma hazırlanması Mülteci Hakları Programı kıdemli yardımcılarından Andrew Haag, yayınlar direktörü Grace Choi, yayınlar uzmanı Kathy Mills ve kıdemli idari koordinatör Fitzroy Hepkins tarafından gerçekleştirildi.
İnsan Hakları İzleme Örgütü bu rapor için deneyimlerini cömertçe bizimle paylaşan çocuklara ve ailelere, ayrıca önemli bilgiler veren öğretmenlere, okul müdürlerine ve mültecilere destek veren merkez çalışanlarına minnettarız. Bu rapor için bizimle görüşen Ankara BMMYK ve UNICEF ekibine, kıymetli vakitlerini bizimle cömertçe paylaşan İstanbul ve Gaziantep'teki ulusal ve uluslararası STK çalışanlarına teşekkür ederiz. Ayrıca, bizimle Ankara'da görüşen ve daha sonra talep ettiğimiz ek bilgileri bize veren Milli Eğitim Bakanlığı personeline teşekkür ederiz.
Son olarak, bu projeye yaptıkları cömert katkılar için Amy Rao ve Akzo Nobel Vakfı'na teşekkürü borç biliriz.
الكثافة السكانية للاجئين السوريين في تركيا
إذا مرض الشخص فبوسعه الحصول على العلاج والتحسن. لكن إذا لم يذهب الطفل إلى المدرسة فسوف يؤدي هذا إلى مشاكل كبيرة في المستقبل ـ سينتهي به المطاف في الشارع، أو العودة إلى سوريا للموت في المعارك، أو التحول إلى متطرف، أو الموت في البحر أثناء محاولة الوصول إلى أوروبا.
ـ شذى بركات، مؤسِسة أحد المراكز المؤقتة لتعليم السوريين في اسطنبول، ووالدة صبي توفي في سن 16 سنة في 2012، عند عودته إلى سوريا للقتال في صفوف المعارضة بعد إخفاقه في إيجاد فرصة للتعليم في تركيا.
الآن بعد عجزي عن الذهاب إلى المدرسة صار الوضع شاقا ويصعب التعود عليه. أعمل أحيانا، أحل محل شقيقتيّ في المصنع. عندما أتخيل مستقبلي، لا أرى شيئا.
ـ رشا، 16 سنة، التي عجزت عن الالتحاق بالمدرسة عند وصولها إلى إزمير في تركيا، من القامشلي في سوريا في أغسطس/آب 2013، لافتقارها إلى تصريح إقامة. ولعجزها عن التحدث بالتركية، لم تستطع اللحاق بنظيراتها في الصف العاشر، كما لم يسمح لها بالتراجع إلى صف أدنى.
لم يذهب محمد، الذي يبلغ التاسعة، إلى المدرسة منذ 2012، حينما استولت جماعة مسلحة على مدرسته في ريف حلب. وتقيم أسرته، التي فرت إلى مدينة مرسين التركية الساحلية في مطلع 2015، في شقة صغيرة خالية من الأثاث، حيث تنام على الأرض.
محمد، الذي كان يفترض أن يكون في الصف الثالث الآن، يفتقد الذهاب إلى المدرسة. "كنت من الأوائل في صفي، وكنت أحب تعلم القراءة. لكننا الآن لا نملك حتى الكتب، أو أي شيء يتيح لي الدراسة بمفردي". يعمل في مناوبات يومية تستمر 11 ساعة في ورشة للملابس، يتقاضى فيها 50 ليرة تركية (حوالي 18 دولار أمريكي) في الأسبوع.
هذا التقرير هو الأول في سلسلة من 3 أجزاء تتصدى لقضية وصول أطفال اللاجئين السوريين في سن الدراسة إلى التعليم في تركيا والأردن ولبنان. ستفحص السلسلة الموانع المختلفة التي تحول دون وصول الأطفال السوريين إلى التعليم، وتدعو حكومات الدول المضيفة والمانحين الدوليين والشركاء التنفيذيين إلى تخفيف أثر تلك الموانع بغية حماية جيل كامل من أطفال سوريا من الضياع.
قبل النزاع، كان معدل الالتحاق بالمدارس الابتدائية في سوريا يبلغ 99 بالمئة، والالتحاق بالمدارس الإعدادية 82 بالمئة، مع ارتفاع مستويات التكافؤ بين الجنسين. أما اليوم فإن قرابة 3 ملايين من أطفال سوريا داخل البلاد وخارجها محرومون من المدارس، بحسب تقديرات اليونيسيف ـ مما يدمر الإنجاز السوري المتمثل في وصول الجميع تقريبا إلى التعليم قبل الحرب.
في مخيمات اللاجئين التركية التي تديرها الحكومة ويبلغ عددها 25، ينتظم قرابة 90 بالمئة من الأطفال السوريين في سن الدراسة في المدارس. ومع ذلك، يمثل هؤلاء الأطفال 13بالمئة فقط من جملة أعداد اللاجئين السوريين في سن الدراسة في تركيا. وتقيم الأغلبية الساحقة من الأطفال السوريين في تركيا خارج مخيمات اللاجئين، في بلدات ومدن، حيث تتدنى كثيرا معدلات التحاقهم بالمدارس ـ وصلت في 2014-2015 إلى25 بالمئة منهم فقط.
بعض أطفال العائلات الـ 50 التي أجرت معها هيومن رايتس ووتش مقابلات لأجل هذا التقرير، فقدوا ما يصل إلى 4 سنوات دراسية، بينما لم يسبق لآخرين، كانوا أصغر من سن الدراسة عند اندلاع الحرب في 2011، أن دخلوا المدارس قط. كما انقطعت دراسة البعض الآخر منهم للمرة الأولى عند قصف مدارسهم في سوريا أو الاستيلاء عليها من جانب جماعات مسلحة. وعند وصولهم إلى تركيا توسعت الفجوة التعليمية بالنسبة لهم، أو صارت مستديمة. وفي المتوسط، فقد الأطفال الذين أجرينا معهم المقابلات سنتين من التعليم.
بموجب القانون الدولي، على الحكومة التركية توفير التعليم الابتدائي الإلزامي والمجاني لجميع الأطفال في تركيا، وإتاحة وصولهم إلى التعليم الثانوي.
اتخذت تركيا عدة خطوات إيجابية لتلبية التزاماتها، من خلال رفع الموانع القانونية التي تحول دون وصول الأطفال السوريين إلى التعليم النظامي. ففي 2014 على سبيل المثال، رفعت الحكومة القيود التي تلزم السوريين بإبراز تصريح إقامة تركي لإلحاق أطفالهم بالمدارس العامة. بدلا من هذا، أتاحت نظام المدارس العامة لجميع الأطفال السوريين الحاملين لبطاقة هوية من إصدار الحكومة. كما شرعت في اعتماد نظام مواز من "مراكز التعليم المؤقتة"التي تقدم المناهج العربية المصدق عليها من قبل وزارة التعليم في الحكومة السورية المؤقتة، وهي مجلس وزراء في المنفى شكلته سلطات المعارضة السورية في تركيا.
لكن رغم كل هذه الجهود، لم تنجح تركيا حتى الآن في إتاحة التعليم لمعظم أطفال اللاجئين السوريين في تركيا، وخاصة للمقيمين خارج المخيمات. يجب أن يُعتبر التقدم الجدير بالثناء الذي تحقق حتى الآن، مجرد مقدمة لجهود زيادة معدلات الالتحاق.
ففي المجمل، يذهب إلى المدارس ما يقل عن ثلث الأطفال السوريين في سن الدراسة البالغ عددهم 700000، الذين دخلوا تركيا في السنوات الأربع الأخيرة ـ مما يعني أن نحو 485000 يظلون عاجزين عن الوصول إلى التعليم.
وجدت أبحاث هيومن رايتس ووتش أن عددا من الموانع القابلة للإزالة، تمنع أطفال اللاجئين السوريين المقيمين خارج مخيمات اللاجئين في تركيا من الذهاب إلى المدارس. بالأخص:
الموانع اللغوية: يواجه معظم الأطفال السوريين المتحدثين بالعربية مانعا لغويا في المدارس التركية اللغة.
العُسر الاقتصادي: يؤثر نقص المال في قدرة الأسر على دفع تكاليف النقل والمستلزمات وأتعاب التعليم ـ في حالة مراكز التعليم المؤقتة. وتتفشى عمالة الأطفال وسط اللاجئين السوريين، الذين لا تمنحهم تركيا تصاريح العمل بسبب مخاوف من تأثر سكان البلد المضيف من العاطلين. نتيجة لهذا تعتمد أسر عديدة على دخل أطفالها، حيث يعجز الأبوان عن اكتساب دخل شريف بدون تدابير حماية عمالية.
الاندماج الاجتماعي: بواعث القلق من التنمر ومصاعب الاندماج مع زملاء الفصول الأتراك تمنع بعض الأسر السورية من إلحاق أطفالها بالمدارس العامة المحلية.
علاوة على هذا كله، يجد التقرير أن بعض المدارس التركية قد رفضت التحاق أطفال اللاجئين بها أو أخفقت في تدبير احتياجاتهم على نحو معقول، وأن مراكز التعليم المؤقتة تتسم في أكثر الأحيان بالاكتظاظ. رغم أن تركيا راجعت إطارها القانوني بحيث تضمن لأطفال اللاجئين السوريين الوصول إلى المدارس العامة، إلا أن بعض الأسر السورية قالت لـ هيومن رايتس ووتش إن بعض المدارس العامة التركية واصلت المطالبة بإبراز وثائق لم تعد مشترَطة للالتحاق بها. يضاف إلى هذا أن العديد من الأسر تفتقر إلى معلومات ضرورية عن إجراءات التسجيل في المدارس في تركيا.
على سبيل المثال، قالت والدة محمد لـ هيومن رايتس ووتش إنه لم يدخل المدرسة، هو وشقيقه البالغ من العمر 11 عاما، "لأننا لا نعرف شيئا عن كيفية التسجيل، أو ما إذا كان مسموحا لهما بالذهاب". وشرحت لنا أن زوجها، نظرا لعدم حصوله على تصريح للعمل، يعمل بالمخالفة للقانون في مصنع ملابس بأجر يقل كثيرا عن أجور زملائه الأتراك. وقالت إن ابنيها الاثنين يعملان لأن دخل زوجها لا يكفي لتغطية نفقات معيشة الأسرة.
وكانت تركيا قد تحملت بالفعل عبئا لا يستهان به بصفتها البلد الذي يستضيف أكثر من مليوني لاجئ سوري، فأنفقت نحو 6 مليار دولار أمريكي بدعم محدود من المجتمع الدولي، الذي ينبغي عليه زيادة دعمه المالي وغير المالي لتركيا بغية تحسين وصول الأطفال السوريين إلى التعليم. لكن على تركيا أيضا أن تبذل المزيد لضمان إنفاذ ما وضعته من سياسات، وأن تتصدى للعقبات العملية الباقية التي تحول دون وصول الأطفال السوريين إلى التعليم، وهي تشمل:
إن الإخفاق في التحرك العاجل لضمان وصول الأطفال السوريين إلى التعليم في البلدان المضيفة مثل تركيا قد يكون له أثر مخرب في جيل كامل من الأطفال مثل محمد. من شأن ضمان تعليمهم أن يخفض مخاطر الزواج المبكر والتجنيد العسكري، وأن يضفي الاستقرار على مستقبلهم الاقتصادي بزيادة قدرتهم على الكسب، وضمان تأهيل أطفال سوريا اليوم لمواجهة مستقبل غامض، سواء تضمن ذلك إعادة بناء بلدهم، أو مساهمتهم في المجتمعات التي يعيشون فيها في أجزاء أخرى من العالم.
يستند هذا التقرير في المقام الأول إلى أبحاث أجريت في يونيو/حزيران 2015 في اسطنبول، وتورغتلو، وغازي عنتاب، ومرسين، وأنقرة. أجرت هيومن رايتس ووتش مقابلات مع أسر سورية لاجئة من غير المقيمين في المخيمات لتقييم أوضاعها التعليمية. انصب تركيزنا على اللاجئين خارج المخيمات بسبب انخفاض معدلات الالتحاق بالمدارس وسطهم مقارنة بارتفاعها داخل المخيمات.
أجرت هيومن رايتس ووتش مقابلات شخصية مع ما مجموعه 50 أسرة، ومع أسرة واحدة عن طريق الهاتف. ولم يكن جميع أفراد كل أسرة حاضرين أثناء كل مقابلة، فمن بين الأفراد الـ136 الذين حضروا وتمت مقابلتهم مباشرة، كان 71 من الأطفال الذين تراوحت أعمارهم بين 5 و17 عاما. وتضمن الحاضرون 18 رجلا بالغا، و42 امرأة بالغة، و35 صبيا و36 فتاة. وبإدراج الأفراد غير الحاضرين تكون هيومن رايتس ووتش قد حصلت على معلومات عن 233 فردا، كان 113 منهم أطفالا في سن الدراسة. ومن بين الأسر الـ48، قدمت 19 أسرة نفسها على أنها عربية، و15 على أنها كردية، وأسرتين على أنهما من التركمان، وأسرة واحدة على أنها شركسية، ولم يعلن الباقون عن هوية عرقية محددة. جاؤوا من حلب، وريف حلب، ودمشق، وإدلب، وعفرين، والقامشلي، وعامودا، وراس العين، والحسكة، وحمص. تم التعرف على الأسر التي أجريت معها المقابلات عن طريق إحالات من منظمات غير حكومية محلية ودولية، وعن طريق معارف وسط جالية اللاجئين السوريين بكل مدينة.
تمت معظم المقابلات في منازل خاصة، بينما تمت 6 منها في حدائق عامة وغرفة انتظار بأحد مراكز خدمة اللاجئين. حرصت هيومن رايتس ووتش على إجراء جميع المقابلات في أماكن آمنة وتتميز بالخصوصية. كما تمت المقابلات بالعربية والكردية، بمعونة مترجم. حصل جميع من أجريت معهم المقابلات على شرح لطبيعة أبحاثنا وغايتنا من جمع المعلومات، كما حصلنا على الموافقة الشفهية لكل شخص أجريت معه مقابلة. وقيل للجميع إن بوسعهم رفض الإجابة عن أي سؤال أو إنهاء المقابلة في أي وقت. ولم يحصل المشاركون على أي تعويض مادي. حجبت هيومن رايتس ووتش هوية الأفراد والهيئات الذين طلبوا هذا.
لم نجرِ أي مسح أو دراسة إحصائية، بل استندنا في نتائجنا، بدلا من هذا، إلى مقابلات معمقة استكملناها بتحليل طيف واسع من المراجع المنشورة. كما التقت هيومن رايتس ووتش بممثلين لوزارة التعليم الوطني التركية، والإدارة العامة للهجرة، وبلدية غازي عنتاب، ووزارة التعليم في الحكومة السورية المؤقتة. والتقينا إضافة إلى هؤلاء بممثلين عن اليونيسيف ومفوض الأمم المتحدة السامي للاجئين، ومنظمات غير حكومية دولية ومحلية، ومديري مدارس وبعض مقدمي خدمات التعليم غير الرسمية ومعلمين من السوريين. كما تشاورنا مع خبراء في التعليم في حالات الطوارئ، وفي السياسات التعليمية التركية.
ملاحظة حول تحويل العملات: يستخدم هذا التقرير سعر الصرف 2.78 ليرة تركية لكل دولار أمريكي واحد.
منذ بدأ النزاع السوري المسلح في 2011، تدفق ما يزيد على مليونيّ لاجئ عبر الحدود إلى تركيا،[1]التي حافظت بصفة عامة على سياسة الحدود المفتوحة تجاه طالبي اللجوء الوافدين.[2]أثنى مفوض الأمم المتحدة السامي للاجئين وغيره من المراقبين على "المعايير المرتفعة باستمرار"[3]للاستجابة التركية إزاء هذا التدفق من الوافدين، الذي حوّل تركيا إلى أكبر بلد مضيف للاجئين في العالم.[4]وتطورت سياسات تركيا على مدار السنوات الأربع الماضية، فتحولت من استجابة لحالة طوارئ إلى استجابة تراعي المزيد من بواعث القلق طويلة الأمد المتعلقة بالنزوح الممتد.
بحسب الحكومة التركية فإنها أنفقت حتى فبراير/شباط 2015 مبلغ إجمالي قدره 6 مليار دولار أمريكي على أزمة اللاجئين السوريين، بينما توقف مجموع المساهمات التي تلقتها من المانحين الدوليين عند رقم 300 مليون دولار.[5]ويمثل الاستثمار التركي أكبر مساهمة "قدمت حتى اليوم للتصدي لأزمة اللاجئين السوريين".[6]
شيدت الحكومة التركية 25 مخيما قرب الحدود التركية-السورية، حيث تؤوي 262134 لاجئا سوريا حتى 13 أغسطس/آب 2015، مع بلوغ المخيمات أقصى طاقتها الاستيعابية.[7]أما الـ85 بالمئة الباقون من مجموع اللاجئين فهم "لاجئون حضريون" (أو مُدنيون) موزعون على بلدات ومدن في مخلف أنحاء البلاد. ويعيش أكبر تركز منهم في المحافظات الجنوبية الشرقية على الحدود السورية، حيث تزايد سكان بعض البلديات بمقدار 10 بالمئة أو أكثر بسبب تدفق اللاجئين.[8]ومع ذلك فقد توجد أيضا تجمعات للاجئين من سوريا في المراكز الحضرية الكبرى مثل اسطنبول وأنقرة وإزمير. فحتى يناير/كانون الثاني 2015 بلغ عدد سكان اسطنبول من اللاجئين السوريين 330,000 وفق بعض التقارير.[9]
ورغم أن تركيا طرف في اتفاقية اللاجئين لسنة 1951 إلا أنها البلد الوحيد الذي يحافظ على القيد الجغرافي الأصلي الذي تفرضه الاتفاقية، بقصر اللجوء على الوافدين من أوروبا.[10]ومن ثم لا يعترف القانون التركي بالأفراد الفارين من العنف أو الاضطهاد في سوريا كلاجئين ولا يمنحهم حق اللجوء. وعلى هذا فإن الحكومة التركية، في بدايات النزاع، كانت تشير إلى الوافدين السوريين بلفظة "ضيوف".[11]وفي أكتوبر/تشرين الأول 2011،[12]أقرت تركيا نظاما "للحماية المؤقتة"يحصل بموجبه السوريون والفلسطينيون المقيمون في سوريا على حق دخول تركيا بدون تأشيرة، والحماية من الإعادة القسرية، والوصول إلى المساعدات الإنسانية.[13]
في أبريل/نيسان 2014، دخل حيز الإنفاذ قانون شامل للهجرة هو "القانون بشأن الأجانب والحماية الدولية"،[14]الذي يدعم مخطط الحماية المؤقتة الممنوح للسوريين والفلسطينيين الوافدين من سوريا، عن طريق منحهم وضعا قانونيا رسميا في البلاد والسماح لهم رسميا بالإقامة خارج المخيمات. كما استحدث القانون إدارة عامة لشؤون الهجرة، تتبع وزارة الداخلية وتتولى مسؤولية شؤون اللجوء، بما فيها تسجيل اللاجئين السوريين.[15]وقبل هذا كان تسجيل اللاجئين وتشييد المخيمات وتنسيق توصيل الخدمات إلى اللاجئين داخل المخيمات وخارجها من مسؤوليات الهيئة التركية لإدارة الكوارث والطوارئ، التابعة لرئاسة الوزراء في تركيا.
صدر نظام جديد في أكتوبر/تشرين الأول [16]2014 يوضح القواعد والإجراءات اللازمة لتسجيل الأشخاص المتمتعين بحماية مؤقتة، علاوة على حقوقهم وما يتمتعون به من مزايا.[17]يفيد النظام أنه يحق للمنتفعين الاستفادة المجانية من الرعاية الصحية في حالات الطوارئ، والحصول على بطاقات هوية تشير إلى إقامتهم المشروعة في البلاد؛ والاستفادة من "مواقع استضافة"توفر المأوى والطعام وغيرهما من الخدمات، والحق في عدم احتجازهم بسبب الدخول غير النظامي؛ والتمتع بلم شمل الأسر؛ والوصول إلى خدمات الاستشارة القانونية والترجمة المجانية والحماية من الإعادة القسرية إلى بلدانهم الأصلية.[18]ورغم أن هذا النظام لم ينص صراحة على الحق في العمل أو المساعدة الاجتماعية، إلا أنه أشار إلى إمكانية إتاحة هذه الموارد للمنتفعين.[19]
في سبتمبر/أيلول 2014 أصدرت وزارة التعليم الوطني التركية التعميم رقم 21 لسنة 2014 الذي أرسى قواعد جديدة لتعليم المستفيدين من الحماية المؤقتة، اتفاقا مع قانون الهجرة الصادر في أبريل/نيسان. وضمن بنود أخرى، أنشأ التعميم لجانا بالمحافظات مكلفة بتنفيذ الإجراءات الخاصة بالتعليم المبينة في القانون والنظام، وأنشأ نظاما لاعتماد مراكز التعليم السورية المؤقتة، وقرر أن "وثيقة تعريف الأجنبي"ـ وليس تصريح الإقامة ـ تكفي للتسجيل في نظام المدارس العامة التركي.[20]
عبّرت الحكومة التركية بوضوح عن التزامها بتعليم أطفال اللاجئين السوريين، ففي 2 أكتوبر/تشرين الأول 2015 صرّح وكيل وزارة التعليم يوسف بويوك بأنه "إذا لم نستطع تعليم هؤلاء الأطفال فسوف تستغلهم العصابات والمجرمون... إننا نحاول تحسين المعايير في بلدنا، مما يعني أيضا تحسين المعايير بالنسبة للسوريين".[21]جاء التعميم 21/2014 بمثابة اعتراف من الوزارة بحاجتها إلى العمل على "إزالة الموانع ... مثل الموانع اللغوية والموانع التشريعية وفجوات البنية التحتية"التي تمنع الطلبة من اللاجئين السوريين من الذهاب إلى المدارس.[22]
هناك نظامان متوازيان للتعليم النظامي للأطفال السوريين في سن الدراسة الابتدائية والثانوية، علاوة على مسارات متاحة للتعليم غير النظامي.[23]وقد تم توفير الخدمات التعليمية في المدارس التركية العامة وفي مراكز التعليم المؤقتة نتيجة شراكة بين وزارة التعليم الوطني التركية وبين اليونيسيف ومفوضية اللاجئين ومانحين آخرين. ورغم أن وزارة التعليم التركية مسؤولة في المقام الأول عن التنسيق والإشراف على تلك الخدمات، إلا أن اليونيسيف ومفوضية اللاجئين يقدمان الدعم الفني والمالي. فعلى سبيل المثال، تشاورت وزارة التعليم مع الوكالتين عند صياغة التعميم 21/2014.[24]كما وفر اليونيسيف مساعدات فنية لتسجيل الطلبة السوريين ورصدهم في قاعدة بيانات وزارة التعليم التركية (المعروفة باسم "يوبيس")،[25]وساهم بموارد في تشييد مراكز التعليم المؤقتة،[26]وزود المعلمين السوريين المتطوعين في مراكز التعليم المؤقتة بحوافز مالية ودورات تدريبية.[27]وقامت مفوضية اللاجئين أيضا بتقديم مواد تعليمية لمراكز التعليم المؤقتة في المناطق الحضرية.[28]
ورغم أن وزارة التعليم الوطني تقدر أن التكلفة الإضافية لتعليم الطلبة السوريين في 2014-2015 تبلغ 700 مليون ليرة تركية (ما يقارب 252 مليون دولار أمريكي) فإنها لا تخصص موارد محددة لتعليم اللاجئين السوريين، وإنما تسدد التكاليف ذات الصلة من داخل موازنتها العامة، ومن ثم لا تتوافر بيانات أكثر تحديدا عن إجمالي إنفاقها على تعليم اللاجئين السوريين.[29]
المدارس الحكومية التركية متاحة رسميا لجميع الطلبة السوريين في سن الدراسة الابتدائية والثانوية طالما كانوا مسجلين كمتمتعين بالحماية المؤقتة لدى الحكومة.[30]وإذا استطاعوا تقديم بطاقة هوية أصدرتها الحكومة (وتعرف أيضا باسم "بطاقة تعريف الأجانب") فإنهم يستطيعون التسجيل في أية مدرسة تركية بموجب التعميم 21/2014.[31]والالتحاق مجاني، رغم أن الأبوين قد يضطران لدفع "رسوم أنشطة"إضافية على مدار العام الدراسي.[32]في المدن والبلدات، تتوافر المدارس بصفة عامة في نطاق مسافة تسمح بالسير من الأحياء السكنية، وفي المناطق الريفية من البلاد توفر الحكومة حافلات مجانية.[33]
يعمل نظام المدارس التركي، اعتبارا من 2012، على أساس ما يسمى بنظام "4+4+4": أي 12 عاما من التعليم الإلزامي، تتضمن 4 سنوات من الدراسة الابتدائية، و4 سنوات من الدراسة الإعدادية، و4 سنوات من الدراسة الثانوية. ويجوز للطلبة ايضا الالتحاق بالتدريب المهني ـ بما فيه التدريب المهني الديني ـ بدءا من الصف الخامس.[34]وفي 2014-2015، كان هناك 36655 طالبا سوريا ملتحقا بالمدارس الابتدائية والإعدادية والثانوية في نظام المدارس العامة التركي.[35]وكانوا يمثلون 0,22 بالمئة من إجمالي الكثافة الطلابية بمدارس تركيا.[36]وتعكس نسبة الالتحاق تأثير التعميم 21/2014 في الالتحاق بالمدارس العامة، الذي قفز من 7875 خلال العام الدراسي السابق.[37]ومع ذلك فإن هذا العدد ما زال لا يشكل أكثر من 6 بالمئة من إجمالي الأطفال في سن الدراسة وسط اللاجئين السوريين، مما يعني أن الأغلبية الساحقة من الأطفال السوريين، القادرين نظريا على الوصول إلى المدارس التركية العامة، لا يصلون إليها فعليا.
ويتميز نظام المدارس العامة في تركيا بالمركزية الشديدة، إذ لا تحصل المدارس المفردة على موارد مباشرة تتصرف فيها بسلطتها التقديرية،[38]مما دفع بأحد مراكز الأبحاث التركية للخلوص إلى أن "المدارس لا تمتلك حرية الحركة الكافية للتوصل إلى حلول فعالة من شأنها تلبية احتياجات الأطفال السوريين، وتمويل تلك الحلول".[39]وفي محافظات الجنوب الشرقي التركي، التي تستضيف أعلى نسبة من اللاجئين السوريين،[40]كانت المدارس "بالفعل في وضع ضعيف (قبل وصول التجمعات السورية) من حيث مؤشرات التعليم الأساسي مثل معدلات الالتحاق أو عدد الطلبة لكل معلم أو نسبة الطلبة في كل فصل".[41]وتتعرض خدمات التعليم العام في تلك المناطق "لإجهاد شديد"في الوقت الحالي وهي تواجه تدفق الطلبة السوريين.[42]
مراكز التعليم المؤقتة هي مدارس ابتدائية وثانوية تقدم مناهج سورية معدلة باللغة العربية.[43]وهي تعمل داخل مخيمات اللاجئين وخارجها على السواء. المنهج الذي تعتمد عليه هو إلى حد بعيد نفسه المعتمد رسميا داخل سوريا، مع حذف الإشارات المنحازة إلى الحكومة السورية، بما في ذلك بشار الأسد وعائلته ومبادئ حزب "البعث".[44]وزارة التعليم التابعة للحكومة السورية المؤقتة، التي تتخذ من تركيا مقرا لها، تدير المنهج وتوزعه بالتعاون مع وزارة التعليم الوطني التركية.[45]وفي خريف 2014، بدأت وزارة التعليم التركية بتسجيل مراكز تعليمية مؤقتة خارج المخيمات بحيث يمكن دمجها في الإطار التعليمي الوطني. وفي يونيو/حزيران 2015، أشرفت وزارة التعليم التركية أيضا، ولأول مرة، على إدارة امتحان شهادة البكالوريا السورية (الممنوحة عند إكمال الدراسة الثانوية) والتي تعترف بها الجامعات التركية. وقد تقدم للامتحان ما يقارب 8000 طالب.[46]
لكن مراكز التعليم المؤقتة لا تنتشر في البلاد على نطاق واسع، بل توجد فقط في 19 من محافظات تركيا الـ81، وبوجه خاص في المدن التي تستضيف جاليات سورية كبيرة.[47]وخلال العام الدراسي 2014-2015، كان هناك 34 من مراكز التعليم المؤقتة داخل مخيمات، و232 خارجها. وفي 2014-2015 بلغ إجمالي معدل الالتحاق بمراكز التعليم المؤقتة الابتدائية والثانوية 74097 في المخيمات و101257 خارجها.[48]
رغم أن بعض مراكز التعليم المؤقتة تدار بواسطة السلطات المحلية إلا أن بعضها الآخر أسسته جمعيات خيرية ومتبرعون من الأفراد.[49]ويقتضي الكثير منها رسوما تتراوح بين 440 ليرة تركية (158 دولار أمريكي) و650 ليرة تركية (234 دولار أمريكي) في العام، كما تشترط دفع أتعاب إضافية مقابل النقل بالحافلات (تتراوح بين 60 ليرة تركية (22 دولار) و120 ليرة تركية (43 دولار) في الشهر)، ما يشكل عبئا على العديد من العائلات.[50]وتواجه بعض المراكز مشكلة الاكتظاط التي تحد من أعداد الطلبة القادرين على الوصول إلى المدارس، أو تقلل من جودة التعليم.[51]
يحصل بعض الأطفال المتسربين من المدارس على تعليم غير نظامي في المساجد، أو في مراكز تعليمية مؤقتة غير مسجلة، أو من منظمات غير حكومية. ولا توجد بيانات شاملة عن أعداد الأطفال الذين يصلون إلى تلك الخدمات في تركيا. بحسب بعض الآباء الذين يحضر أطفالهم دروس المساجد، فإن تلك البرامج مكرسة بالكامل لدراسة القرآن وغالبا ما تكون مجانية.[52]أما مراكز التعليم المؤقتة التي تظل بغير تسجيل أو التي لم تلبِّالمعايير التنظيمية لوزارة التعليم الوطني التركية فهي لا تحصل على اعتماد من أي نوع، ولا ينال طلبتها شهادات معترف بها عند استكمال دراستهم فيها.[53]تقدم مراكز خدمات المنظمات غير الحكومية دروس في اللغات العربية والإنغليزية والتركية، وعلوم الحاسوب والموسيقى وموضوعات أخرى، مرة أو مرتين أسبوعيا.[54]
كانت 3 أسر من التي أجريت معها المقابلات لأجل هذا التقرير ترسل أطفالها إلى دروس القرآن في مساجد محلية بدلا من التعليم النظامي. ولا تخضع هذه البرامج لتنظيم الحكومة التركية، كما لا تشكل بديلا وافيا للمدارس النظامية المعتمدة. وكانت آلاء، 11 عاما، تحضر أحد هذه البرامج طوال عدة أشهر عند إجراء المقابلة معها. قالت لـ هيومن رايتس ووتش:
لا أستمتع بالتعلم هناك كثيرا. لا يعلمونني شيئا سوى حفظ الأحاديث (النبوية الشريفة)، وهذا كل شيء. إنني أجيد هذا، لكنه ممل جدا. أحب تعلم اللغة العربية، لكننا لا نتعلم سوى حروف الهجاء والقراءة والكتابة. أفتقد بقية الموضوعات.[55]
حتى أكتوبر/تشرين الأول 2015 كان هناك ما يقارب 708000 طفلا سوريا لاجئا أعمارهم بين 5 و17 عاما في تركيا.[56]ورغم أن حوالي 90 بالمئة من الأطفال في سن الدراسة الذين يعيشون في مخيمات اللاجئين الـ25 التي تديرها الحكومة التركية كانوا ملتحقين بالمدارس في 2014-2015،[57]إلا أن أطفال المخيمات لا يمثلون سوى 13 بالمئة من مجموع الأطفال اللاجئين السوريين في سن الدراسة.[58]أما خارج المخيمات فإن الوضع التعليمي لهؤلاء الأطفال يبدو قاتما: معدلات الالتحاق بمراكز التعليم المؤقتة والمدارس العامة على السواء في 2014-2015 كانت تقدر بـ 25 في المئة.[59]
نجحت الحكومة التركية، من خلال إتاحة المدارس الحكومية التركية للاجئين السوريين قانونا، واعتماد مراكز التعليم المؤقتة السورية، في اتخاذ خطوات هامة نحو تلبية حق الأطفال اللاجئين السوريين في التعليم.
ومع ذلك فإن إزالة الموانع القانونية ليست سوى خطوة أولى. تبقى عقبات كثيرة في الممارسة الفعلية تمنع الأطفال السوريين من الذهاب إلى المدارس. قال كثير من الأطفال والآباء لـ هيومن رايتس ووتش إنهم عجزوا عن التمتع بالضمانات التركية للتعليم المجاني بسبب العسر الاقتصادي الذي دفع أطفالهم إلى الالتحاق بقوة العمل، ومانع اللغة التركية، ومصاعب الاندماج الاجتماعي. قررت وزارة التعليم الوطني أنها تهدف إلى إدخال 270000 طفلا سوريا إلى المدارس بحلول يناير/كانون الثاني 2016، و370000 بنهاية العام الدراسي 2015-2016.[60]والتصدي للموانع الموصوفة فيما يلي سيكون حاسما في تحقيق هذا الهدف.
فاطمة، وهي أم لأربعة أطفال تعيش في مدينة مرسين الساحلية، قالت لـ هيومن رايتس ووتش إن ابنيها اللذين في سن الدراسة، 9 و11 سنة على الترتيب، لا يذهبان إلى المدرسة "لأننا لا نعرف شيئا عن كيفية التسجيل أو ما إذا كان مسموحا لهما أن يذهبا، وهما يعملان الآن". شرحت لنا أن زوجها لا يتمتع بتصريح عمل، ومن ثم فهو يعمل بالمخالفة للقانون بأجر يقل كثيرا عن زملائه من أصحاب التصاريح. قالت إن ابنيها يعملان لأن دخل زوجها لا يكاد يغطي نفقات المعيشة، وتكلفة الرعاية الصحية، بما أنه لا يتمتع بتأمين.[61]
قال علي، 13 سنة، لـ هيومن رايتس ووتش إنه توقف عن الذهاب إلى مدرسته في ريف حلب عند قصفها. ووصل إلى تركيا في مايو/أيار 2014 فلم يلتحق بمدرسة. "لم يكن من حقنا الذهاب في البداية لأننا لا نملك تصريح إقامة. ولدينا الآن بطاقة هوية الأجانب، وأنا أريد الذهاب إلى المدرسة، لكنني لن أفهم شيئا. لا أعرف إلا القليل من التركية والأمر سيكون شاقا".[62]وأضاف والده: "هناك أيضا توتر وتمييز ضد السوريين في هذه المنطقة، ولا نريد أن يتشاجروا (أي الأتراك) مع أطفالنا".[63]
قالت أغلبية الأسر التي لا يذهب أطفالها إلى المدارس إنها تفضل إرسال أطفالها إلى مراكز التعليم المؤقتة، لكنها مستعدة أيضا لإرسالهم إلى المدارس التركية العامة إذا لم يكن الاختيار الأول متاحا. وحتى الآباء الذين قالوا إن التعليم التركي "بلا فائدة"لأنهم ينوون العودة إلى سوريا ذات يوم، قالوا مع ذلك إن من شأنهم إلحاق أطفالهم بالمدارس التركية إذا استطاعوا، لكنهم لم يفعلوا ذلك لاعتقادهم أن تصاريح الإقامة مطلوبة للتسجيل، أو لتخوفهم من مشاكل اللغة.[64]وعلى نفس المنوال كان تقييما للاحتياجات التعليمية للأطفال السوريين من سنة 2014، تم إجراؤه في جنوب شرق تركيا، قد وجد أن 80 بالمئة من المستجيبين البالغين قالوا إنهم مستعدون لإرسال أطفالهم إلى المدارس التركية إذا أمكن.[65]
من بين الأسر الـ50 التي أجريت معها المقابلات لأجل هذا التقرير، ذكرت 32 أسرة الظروف الاقتصادية كمانع رئيسي أو صعوبة مؤثرة في وصولهم إلى المدارس التركية ومراكز التعليم المؤقتة على السواء؛ أشارت 20 أسرة إلى اللغة كمانع أو صعوبة في ما يخص المدارس التركية؛ أشارت 17 أسرة إلى الاندماج الاجتماعي مع الأطفال الأتراك كمشكلة؛ ولم يكن لدى 11 أسرة أية معلومات عن إجراءات التسجيل، أو كانت لديها معلومات مغلوطة عن الشروط؛ كما أفادت 4 أسر عن حرمانها من الوصول مرة واحدة على الأقل قبل صدور التعميم 21/2014، وعدم تكرار المحاولة بعد ذلك؛ أفادت أسرتان بحرمانهما من الوصول إلى التعليم على أيدي إدارات المدارس دون وجه حق؛ وقالت 5 أسر إن غياب مراكز التعليم المؤقتة القريبة منعها من الالتحاق بمدرسة سورية.
باستثناء التركمان السوريين، تأتي معظم عائلات اللاجئين السوريين إلى تركيا دون معرفة مسبقة باللغة التركية. غالبا ما ذكر الآباء والأطفال وممثلو المنظمات غير الحكومية وغيرهم من المعنيين الذين أجريت معهم المقابلات لأجل هذا التقرير اللغة كمانع رئيسي يحول دون الالتحاق بالمدارس التركية. من بين الأسر الـ50 التي أجريت معها المقابلات لأجل هذا التقرير، أشارت 8 منها إلى اللغة تحديدا كسبب أولي يمنع أطفالهم من الذهاب إلى المدارس التركية، وذكرت 12 أسرة إضافية اللغة كصعوبة تؤثر على نحو محسوس في وصول أطفالها إلى المدارس أو خبراتهم فيها.
يبدو أن تأثير هذا المانع مرتبط على نحو وثيق بالسن.[66]قال أحد معلمي المدارس التركية الابتدائية لـ هيومن رايتس ووتش إنه لاحظ هذا التباين في المدرسة التي يعمل بها:
التكيف مع المدرسة التركية أسهل ما يكون على الأطفال الصغار لأنهم يتعلمون التركية بسرعة. لكن فور بلوغ الصف الرابع أو الخامس يصبح الأمر أشد صعوبة. ولهذا لا يوجد سوى القليل من الأطفال السوريين الأكبر سنا في المدرسة.[67]
كما أشارت الأسر إلى أن الأطفال الصغار يتعلمون التركية على نحو أسرع بينما يواجهون في الوقت نفسه عواقب أكاديمية أقل حدة في معاناتهم مع الفروض المنزلية أثناء فترة التكيف.[68]
وتقوم جمعية التضامن مع طالبي اللجوء والمهاجرين (أسام)، وهي منظمة تركية غير حكومية، بإدارة مركز متعدد الخدمات للاجئين المحليين في اسطنبول. قال أحد ممثلي "أسام"لـ هيومن رايتس ووتش إن المركز يرصد عن كثب الوضع التعليمي للأسر المنتفعة بخدمات المركز، وقد لاحظ بدوره أهمية اللغة كمانع للالتحاق بالتعليم:
إننا نشجع الأسر بقوة على إبقاء أطفالها في المدارس. وحينما يخرجونهم منها فإن السبب المعتاد هو أنهم لا يتعلمون أي شيء بسبب المانع اللغوي، أو لأسباب مالية.[69]
للمانع اللغوي أثر لا يستهان به في قدرة الطلبة السوريين على الوصول إلى المدارس التركية. خلص أحد التقارير إلى أن "ثمة حاجة كبيرة إلى برامج التعلم الخاصة وفصول التقوية"حتى يمكن لشباب اللاجئين وأطفالهم أن يذهبوا إلى المدارس الحكومية التركية التي تقدم الدروس باللغة التركية.[70]
وفي الوقت الحالي لا يوجد دعم نظامي أو منهجي لغير المتحدثين بالتركية في نظام المدارس العامة التركي، رغم أن أحد مسؤولي وزارة التعليم الوطني قال لـ هيومن رايتس ووتش في يونيو/حزيران 2015 إن الوزارة في المراحل الأولى من تطوير برنامج معجل لتعليم اللغة لصالح المنتفعين بالحماية المؤقتة.[71]وفي سبتمبر/أيلول 2015، أكدت الوزارة أنه "تم تطوير بطاقات لغوية ومجموعات من الأنشطة للصفوف الأولى"، وأن تطوير المواد التدريبية الأكثر تقدما "سيبدأ خلال الشهرين القادمين".[72]وعلى نفس المنوال، صدر تصريح عن "خطة الأمم المتحدة الإقليمية للاجئين والصمود"ـ وهي شراكة بين مفوضية اللاجئين واليونيسيف والمؤسسات الوطنية ـ ينص في تقارير متابعة قطاع التعليم لشهور أبريل/نيسان ومايو/أيار ويونيو/حزيران 2015 أنه:
سيتم تصعيد الجهود الجارية لاستيعاب أطفال اللاجئين ضمن النظام الوطني من خلال توفير المواد التعليمية والقدرات لتدريس التركية كلغة أجنبية للاجئين.[73]
وهناك حاجة ماسة إلى مثل تلك البرامج. وقد قال معلم بإحدى المدارس الابتدائية التركية لـ هيومن رايتس ووتش إنه من المستبعد أن تقوم المدارس من تلقائ نفسها بتطوير مبادرات كهذه، حيث يتطلب الأمر أن تدفع الوزارة للمعلمين مقابل ساعات العمل الإضافية إذا كانوا مسؤولين عن التدريس.[74]وهناك بالفعل فصول محدودة لتعليم اللغة التركية للأطفال في بعض مراكز خدمة اللاجئين التي تديرها منظمات غير حكومية، إلا أن تلك الخدمات تقتصر على الأسر المقيمة في المدن حيث تعمل تلك المراكز، مثل اسطنبول وغازي عنتاب.[75]علاوة على هذا فإن الكثير من الأسر التي أجريت معها المقابلات لأجل هذا التقرير قالت لـ هيومن رايتس ووتش إنها لا تعلم بوجود تلك البرامج.
تتولى وزارة التعليم الوطني تقديم فصول باللغة التركية "في محو الأمية واللغة"للمواطنين الأتراك، من خلال "مديرية التعلم مدى الحياة"،[76]لكن المنتفعين من الحماية المؤقتة لا يتمتعون بحق الوصول الصريح إلى تلك الفصول من خلال اللوائح ذات الصلة وتعميم الوزارة، ولم تسمع عن تلك الفصول سوى أسرة واحدة من التي أجرت معها هيومن رايتس ووتش المقابلات.
قالت عائشة، 40 سنة، إنها أرسلت ابنها محمد، 11 سنة، وابنتها برفين، 13 سنة، إلى أحد فصول محو الأمية التركية بالمدرسة الابتدائية المحلية في إزمير لمدة شهور قليلة، وكانت مدة الفصل 3 ساعات أسبوعيا. "كان بقية الطلبة من النساء التركيات الأميات الأكبر سنا، وكان طفلانا هما الطفلين الوحيدين. جيراننا هم من أخبروننا بأمر الفصل".[77]
عمر، 42 عاما، وهو أب لستة أطفال من حلب، قال لـ هيومن رايتس ووتش إن أطفاله لم يلتحقوا بالمدارس في إزمير حيث تعيش الأسرة لأنه رغم حرصه على تعليمهم، كان يشعر بأنه "لن تكون هناك فائدة من إرسالهم إلى مدارس تركية إلا إذا بدأوا بدروس لتعلم التركية".[78]
وقال جابر، 20 عاما، إنه فر من القامشلي مع أمه الأرملة وأشقائه الأصغر لتجنب التجنيد العسكري الإجباري في سوريا. أجرت هيومن رايتس ووتش المقابلة معه في تورغتلو، فقال إن شقيقيه البالغين 14 و13 عاما من العمر غير موجودين لأنهما يعملان. "مانع اللغة التركية من أكبر أسباب عدم التحاق الصبيين بالمدرسة. ننوي العودة إلى سوريا قريبا لأن الحياة هنا شديدة الصعوبة".[79]
وحتى بالنسبة للطلبة السوريين الذين تمكنوا من الالتحاق بمدارس تركية، ظل المانع اللغوي يشكل عقبة كبيرة. فقد وصل عمر، 13 عاما، مع أسرته من دمشق إلى اسطنبول في نهاية 2012 حينما كان في منتصف الصف الخامس. على عكس معظم أسر اللاجئين السوريين، كان لدى أسرته تصريح إقامة فتمكن من الالتحاق بمدرسة تركية على الفور، في صفه. ومع ذلك فقد عانى لتعلم لغة جديدة أثناء محاولة التكيف مع بيئة جديدة، وكثيرا ما كان زملاؤه في الصف يسخرون منه لما يجده من صعوبة في التكلم بالتركية، بحسب قوله. قالت أمه، رنا، لـ هيومن رايتس ووتش:
كان يبكي كل صباح ويقول إنه لا يريد الذهاب إلى المدرسة. وقال لي أحد معلمي عمر في المدرسة التركية إنه لا فائدة من إرساله إلى المدرسة وهو لا يعرف التركية. أخبرني المعلم بأمر معهد للغات يمكن أن يساعد، لكن المعهد أبلغنا بأنه لا يقبل سوى طلبة الجامعة. وبحثنا فلم نجد أي شيء يساعد في تعليم التركية للأطفال.[80]
تمكن عمر من الالتحاق بمركز تعليم مؤقت في العام التالي، لكن الكثيرين من نظرائه لم يحالفهم الحظ نفسه. فقالت رشا، 16 عاما، لـ هيومن رايتس ووتش إنها في مقتبل وصولها إلى إزمير من القامشلي في سوريا، في أغسطس/آب 2013، رفضت المدرسة التركية المحلية قبول التحاقها. وبعد عام، عقب إصدار وزارة التعليم الوطني للتعميم 21/2014، عاودت رشا محاولة الالتحاق بالمدرسة. فقالت لها الإدارة إن هذا من حقها، لكن عليها الالتحاق بالصف العاشر مع نظرائها.
كان هذا الشرط شديد الصعوبة عليّ بسبب المانع اللغوي. وسألنا إن كان يمكن التحاقي بالصف الثامن بدلا من العاشر، لكن مدير المدرسة قال لا. لقد جعل المانع اللغوي ذهابي إلى المدرسة مستحيلا.
وكانت رشا تستمتع بالذهاب إلى المدرسة في سوريا. "إنه وضع شاق الآن، بعد عجزي عن الذهاب إلى المدرسة. يصعب التعود عليه. إنني أعمل أحيانا، أحل محلي شقيقتيّ في المصنع. وعندما أتخيل مستقبلي، لا أرى شيئا".[81]
كثيرا ما يتفاقم المانع اللغوي بفعل غياب توجيهات شاملة لتسجيل الطلبة السوريين في النظام التركي عندما تكون قدراتهم اللغوية بالمحدودية، وفي أحيان يفتقدون عددا من السنوات الدراسية. كان الأطفال الـ113 في سن الدراسة الموجودين لدى الأسر التي أجريت معها المقابلات قد فقدوا في المتوسط عامين دراسيين منذ بدء الحرب. ورغم أن هيومن رايتس ووتش أجرت مقابلات مع 11 طفلا تم وضعهم في صفوف أدنى من مستواهم العمري في المدارس الحكومية التركية بسبب محدودية قدراتهم اللغوية التركية، أو بسبب السنوات الدراسية المفقودة، إلا أن 8 أفادوا بأن المدرسة العامة المحلية اشترطت عليهم التسجيل وفق أعمارهم. وبينت المقابلات مع الأطفال أن هذه الممارسة من شأنها الحكم على الأطفال الأكبر سنا، بصفة خاصة، بالفشل، والعمل بمثابة رادع للبعض الذين قد يودون مواصلة الدراسة لولا هذا الشرط.
سمير ومحمد سمير، 11 عاما، ومحمد، 7 أعوام، هما شقيقان يعيشان في مدينة إزمير الساحلية. ولا يذهب سمير إلى المدرسة، بل يقضي يومه في ورشة لتصنيع الأحذية مع والده، حيث يعمل بدوام كامل بأجر دون الحد الأدنى.[82]أما محمد فقد أكمل الصف الأول في مدرسته المحلية، حيث ازدهر على الصعيدين الأكاديمي والاجتماعي. حكايتهما مثل على العوامل المؤثرة في التحاق السوريين بالتعليم النظامي، والفارق الحاسم الذي يحدثه الإنفاذ الفعال للتدابير بالنسبة للطفل السوري المتسرب من التعليم. فر سمير ومحمد من حلب مع أبويهما حين جعلت الحرب حياتهم لا تحتمل في بداية 2013، كما قالت الأسرة. وانتقلا في البداية إلى بيروت في لبنان، حيث عجز الطفلان عن الذهاب إلى المدرسة بسبب الاكتظاظ. وفي 2014 انتقلت الأسرة إلى إزمير التركية حيث كان لها بعض الأقارب. وبعد الحصول على بطاقة هوية الأجانب، ذهب والداهما لتسجيلهما في المدرسة في شهر سبتمبر/أيلول من ذلك العام. كانت المدرسة في نطاق الوصول على الأقدام، ومجانية، ووافقت على قبول الصبيين ـ لكن مسؤولي المدرسة وضعوا سمير في الصف الخامس، ومحمد في الأول. وكان محمد صغيرا بما يكفي للتكيف السريع مع البيئة واللغة الجديدتين. وقد عرضت أسرته على باحثة هيومن رايتس ووتش شهادة نهاية العام الخاصة بمحمد لسنة 2014-2015، التي كانت تحمل علامات ممتازة في جميع المواد. ومحمد هو الطالب السوري الوحيد في فصله، لكنه قال: أنا أحب المدرسة ـ عندي معلمة جيدة وأصدقاء جيدون، مهذبون ومحترمون. إنني أتكلم التركية، ليس بنسبة 100 بالمئة بعد، لكنني أتعلم. وأريد إكمال دراستي لأصبح معلما ذات يوم. أبي يقول إن أدائي جيد، وفور التمكن من التركية بطلاقة سيصبح ممتازا.[83] وفي المقابل، كانت طلاقة سمير في التركية عند الحد الأدنى في ذلك الوقت، وقال إنه وجد متابعة الدروس مستحيلة. لم أكمل سوى الصف الثاني في سوريا. تعرضت مدرستي في حلب للقصف، ففوتت الصف الثالث. ولم أذهب إلى المدرسة في لبنان ... عند التحاقي بالمدرسة هنا لم أستفد شيئا بسبب مشاكل اللغة. كنت أشعر بالعزلة. كان الأطفال الآخرون يسخرون مني، لكنني لم أكن أفهم ما يقولونه. كان المعلم لطيفا معي، لكنه أصيب بالإحباط لعجزنا عن التواصل أحدنا مع الآخر.[84] وبحسب والد سمير، "طلبنا أن تضعه المدرسة في صف أدنى. فقالوا إن حجمه وعمره يجعلان التحاقه بصف أصغر سنا من المستحيلات. حاولنا أن نشرح لهم مدى صعوبة اللغة على العرب، لكنهم قالوا لا. لم يكونوا مهتمين [بإيجاد حل]".[85]وبعد أسبوع رفض سمير مواصلة الذهاب إلى المدرسة. واستنتج والد سمير ومحمد أن "المدارس التركية لا يهمها إرسال أطفالنا إليها من عدمه. بعد تسرب سمير من الدراسة لم يتكلفوا عناء تفقد أحواله". وبسبب القيود البحثية، لم تتمكن هيومن رايتس ووتش من الاتصال بمدرسة سمير للتعرف على رؤيتها لتلك الأحداث. ولكن إذا كانت رواية والده دقيقة فإن المدرسة لم تتخذ الخطوات المعقولة لاستيعاب ظروف سمير، كما أخفقت في الامتثال للشرط الموضوع من قبل وزارة التعليم التركية نفسها، والذي يقضي بأن "تقوم إدارات المدارس... بتقديم الدعم والمساعدة لمن يجدون صعوبات في التكيف".[86] |
وصفت أسرة سورية مقيمة في تورغتلو، وهي بلدة كبيرة في منطقة بحر إيجة التركية، تجارب مشابهة على نحو صاعق لتجربة سمير ومحمد. فقالت فاطمة، وهي أم لثلاثة أطفال من حمص، لـ هيومن رايتس ووتش إن ابنتها عبير ذات الأعوام الثمانية، كانت قد أكملت الصف الأول في المدرسة الابتدائية المحلية في يونيو/حزيران 2015:
كانت عبير واحدة من أفضل الطلبة في فصلها هذا العام. إنها متخلفة بعام واحد عن أقرانها، لكن المدرسة الابتدائية سمحت لها بالالتحاق بصف أدنى من زمرتها العمرية [عند التحاقنا في سبتمبر/أيلول 2014].[87]
إلا أن المدرسة الثانوية المحلية كانت تتبع سياسة مختلفة. وتقول فاطمة إنها عند ذهابها لإلحاق ابنتها لورين ذات الـ16 عاما في الوقت نفسه، أبلغها مدير المدرسة بأنها "ستضطر للالتحاق بمجموعتها العمرية، بدون استثناءات، ولا يمكن لها البدء من صف أدنى". وكانت لورين قد انقطعت عن مدرستها في حمص في الصف السابع، بسبب كثافة القصف في المنطقة، ولم تكن تتحدث التركية.
وشرحت لنا والدتها: "اللغة تجعل التعلم مستحيلا. سألت المدرسة عن مساعدات لغوية فقالوا إنها غير موجودة". وبدا أن ذهاب لورين إلى المدرسة في مستواها العمري هو عقبة لا يمكن التغلب عليها، فلم تلتحق بالمدرسة. وانهارت والدة لورين:
كانت ممتازة في المدرسة في سوريا، وأنا أشعر بالذنب كأم تجاه هذا. لقد تقطعت السبل بجيلهم كله. كانت تشعر بالحصار... كان شعور لورين حيال ضياع تعليمها هو الأكثر حدة.
لم تحضر لورين المقابلة، لأنها كانت تعمل في مصنع للفواكه المجففة، حيث تعمل الآن بدوام كامل، بحسب والدتها.[88]
قد يكون التعامل بشكل أكثر مرونة في تخصيص الصفوف، مع أشكال أخرى من الدعم، قادرا على زيادة أعداد الأطفال السوريين الذاهبين إلى المدارس العامة التركية وتحسين جودة خبرتهم التعليمية.
كانت مفوضية اللاجئين في وسط أوروبا قد أوصت وزارات التعليم بوضع خطوط إرشادية لتخصيص الصفوف لأطفال اللاجئين، بحيث تراعي "المهارات اللغوية، والقدرات الأكاديمية، وسوابق الدراسة وأعمار الطلبة".[89]ورغم أن قدرة الطالب على التحدث باللغة الوطنية ينبغي أن تكون من العوامل المراعاة، إلا أنها لا يجب أن تكون العامل الوحيد، فتجربة سمير ولورين لا تدل على ضرورة قيام المدارس التركية بوضع جميع الطلبة السوريين في صفوف أصغر لاستيعاب مستواهم اللغوي. وكما أشارت منظمة غير حكومية في اسطنبول، فإن "التراجع إلى صف أدنى... قد يتسم بصعوبة نفسية واجتماعية ويصبح حافزا للتسرب"هو أيضا.[90]والأوفق أن تُتخذ قرارات تخصيص الصفوف ضمن دراسة مرنة للعوامل ذات الصلة لكل طالب على حدة. وقد يكون التراجع بمقدار عدة صفوف مفيدا لبعض الطلبة، في التقييم الإجمالي.
فرت روان، 14 عاما، مع أسرتها من حلب في أكتوبر/تشرين الأول 2013، وكانت قد انتهت لتوها من الصف الرابع في مركز تعليم مؤقت سوري في اسطنبول، حينما أجرينا معها مقابلتنا في يونيو/حزيران 2015. وقد سمح لها مركز التعليم المؤقت بالتراجع بمقدار 4 صفوف لأنها فوتت 4 سنوات دراسية ـ 2 في سوريا بسبب القصف في حيها، و2 في تركيا بسبب صعوبات مالية. وأخيرا سمحت لها المعونة المالية التي قدمها متبرع خاص بالذهاب إلى المدرسة بدءا من يناير/كانون الثاني 2015. ورغم أن كبر سنها عن بقية زملائها في الفصل كان صعبا عليها، إلا أنها تمكنت من التكيف:
كان الأطفال الآخرون يضحكون مني لأنني أكبر منهم كثيرا. كنت أعود إلى المنزل باكية كل يوم. لكنني بدأت أحصل على درجات جيدة، وأنا سعيدة بالدراسة الآن.[91]
سارة، 10 أعوام، وُضعت في الصف الثاني في مدرستها العمومية في تورغتلو، لكي تعوض عن التعليم الذي فاتها حين كانت في سوريا وخلال السنة من وجودها في تركيا، ولكي تعوض أيضا عن قدرتها المحدودة على استعمال اللغة التركية. مع أنها كانت أكبر بسنتين من رفاقها، فقد قالت لـ هيومن رايتس ووتش إن تجربتها كانت بشكل عام "جيدة".
أنهيت السنة وأنا في المركز الثالث على صفي. كانت معلمتي جيدة جدا وكنا نحب بعضنا البعض. جميع زملائي في الصف كانوا أصدقائي. تعلمت اللغة التركية بسرعة، والآن أعتقد أني أتكلم أفضل من الأتراك! أنتظر بفارغ الصبر أن تبدأ المدرسة مجددا. وضّبتُ حقائبي المدرسية للسنة المقبلة، مع أن عطلتي الصيفية ما لبثت أن بدأت هذا الشهر.[92]
يمثل العسر الاقتصادي، بالنسبة للعديد من الأسر التي أجرت معها هيومن رايتس ووتش المقابلات، عاملا حاسما في تحديد ما إذا كان أطفالهم يستطيعون الذهاب إلى المدارس. ورغم أن المدارس التركية لا تقتضي رسوما مقابل الدراسة إلا أن هناك تكاليف مصاحبة ـ مستلزمات المدرسة، ورسوم الأنشطة، ورسوم جمعيات المعلمين والأهالي ـ يمكنها أن تميل كفة الميزان لغير صالح الأسر السورية المحرومة.[93]
وقد أبدت لجنة حقوق الطفل القلق من مثل تلك التكاليف الخفية للتعليم.[94]فبالنسبة للأسر التي تعجز عن الوصول إلى المدارس التركية بسبب المصاعب اللغوية ومصاعب الاندماج الاجتماعي أو غيرها، كثيرا ما تكون مراكز التعليم المؤقتة البديلة بعيدة عن متناولها بسبب رسوم الدراسة والانتقال.
نسرين، 28 سنة، هي أرملة وأم لأربعة أطفال من حلب، تقيم في غازي عنتاب. قالت لـ هيومن رايتس ووتش: "ليس لدينا مال، ولذا فإن أطفالي الثلاثة الأصغر خارج المدارس. وأقرب مراكز [التعليم المؤقتة] من هنا باهظ الكلفة: فعلى كل طفل أن يدفع 60 ليرة تركية (22 دولار أمريكي) شهريا في مقابل الحافلة. ونحن لا نقدر على هذا. أما ابني الأكبر فهو يعمل كميكانيكي سيارات، لكن أجرة سكننا تبلغ 225 ليرة تركية (81 دولار أمريكي) في الأسبوع".[95]
تعيش أم محمد في غازي عنتاب مع ابنها الأصغر، براء، الذي يبلغ عمره 15 عاما. وكان قد أنهى الصف السابع في سوريا، كما قالت لـ هيومن رايتس ووتش.
بعد بدء النزاع لم نطمئن لمواصلة إرساله [إلى المدرسة]، ففقد عامين دراسيين في سوريا. ثم أتت قذيفة فقتلت زوجي فأتينا هنا إلى تركيا على الأقدام في أول أيام رمضان سنة 2014. يعمل براء في غسيل السيارات، وعندما تسرب من التعليم في البداية كان يبكي لأنه يفتقد الذهاب إلى المدرسة كثيرا. والآن كلما رأى [أقرانه] في المدرسة يشعر بالضيق لأنه يحسدهم... إنه أمر مخجل ـ المفروض أن يدرس هو أيضا لكنه بدلا من هذا يعمل ويحصل على 60-100 ليرة تركية (حوالي 21-35 دولار أمريكي) أسبوعيا.[96]
ويعيش أحفاد أم محمد الثلاثة أيضا في غازي عنتاب ولا يذهبون إلى المدرسة. وقد قالت: "إنهم لا يستطيعون تحمل التكلفة. حفيدي عمره 11 عاماً وينبغي أن يكون في الصف الخامس، لكنه بدلا من هذا يعمل في مصنع للملابس. وتبقى شقيقتاه في المنزل طوال اليوم، لا تفعلان شيئا. وأقرب [مراكز التعليم المؤقتة] بعيد، يحتاج إلى حافلة لا نملك أجرها".[97]
وعلى غرار أم محمد، قالت أغلبية الأسر التي أجريت معها المقابلات ولديها أطفال خارج المدارس لـ هيومن رايتس ووتش إنها تعتمد على هؤلاء الأطفال، الذين تصل أعمار بعضهم إلى الثامنة، كمصدر دخل للأسرة. وتشير التقارير الأخيرة إلى أن تدفق اللاجئين السوريين قد أحدث تصاعدا مفاجئا في عمالة الأطفال في أرجاء تركيا.[98]
كان تقرير لليونيسيف من سنة 2014، عن تأثير النزاع السوري في حياة الأطفال، قد قدر أن طفلا واحدا يعمل من كل 10 أطفال وسط اللاجئين السوريين في الأردن ولبنان والعراق ومصر وتركيا.[99]وبحسب الإحصائيات الرسمية فإن ما يقارب من 900000 طفل ـ تركي وغير تركي على السواء ـ يعملون في تركيا، وتتراوح أعمار 300000 منهم بين 6 و14 عاما.[100]ومع ذلك فإن هذه الأرقام الرسمية تقل على الأرجح عن الأرقام الفعلية، وخاصة بما أن عمالة الأطفال غير المشروعة تتم بعيدا عن آليات الرصد العادية.[101]
وقد أبدت لجنة حقوق الطفل القلق من نقص البيانات المنتظمة المتعلقة بفقر الأطفال وعمالة الأطفال في تركيا، وأوصت تركيا بالشروع في جمع تلك البيانات وفرزها حسب النوع الجنسي والموقع الجغرافي والخلفية العرقية والخلفية الاجتماعية الاقتصادية، لتحسين رصد قضايا حقوق الطفل.[102]
بموجب القانون التركي، يبلغ الحد الأدنى لسن العمل 15 عاما،[103]والحد الأدنى لسن الأعمال الخطرة 18 عاما.[104]وفي 2013، مدت الحكومة التركية مظلة الحد الأدنى للأجور بحيث تشمل العمال من جميع الأعمار، بمن فيهم البالغين 15 عاما الذين كانوا غير مشمولين سابقا بحماية الحد الأدنى للأجور.[105]
ورغم أن تدابير الحماية العمالية هذه لا تشمل الأطفال من غير المواطنين صراحة، إلا أن تركيا صدقت أيضا على الاتفاقيات الدولية التي تحظر تشغيل الأطفال، بما فيها اتفاقية منظمة العمل الدولية بشأن الحد الأدنى للسن،[106]واتفاقية منظمة العمل الدولية بشأن أسوأ أشكال عمالة الأطفال،[107]واتفاقية حقوق الطفل،[108]والعهد الدولي الخاص بالحقوق الاقتصادية والاجتماعية والثقافية،[109]والاتفاقية الدولية للقضاء على جميع أشكال التمييز العنصري.[110]
أفادت الأسر التي أجرت معها هيومن رايتس ووتش المقابلات بأن أطفالها يعملون في مصانع للملابس، ومصانع للفواكه المجففة، وورش لتصنيع الأحذية، وورش إصلاح السيارات، كما اشتغل بعضهم في حصاد الكرز أو العمل الزراعي، بينما كان آخرون يقومون ببيع المناديل الورقية أو المياه أو التمور في الشوارع. ووجدت بعض الدراسات، المتفقة مع ما توصلت إليه هيومن رايتس ووتش، أن الأطفال اللاجئين يكونون في بعض الأحيان مصادر رزق الأسرة. ويتعرض الآباء اللاجئون "للتمزق لأنهم يريدون لأطفالهم التعلم وتأمين مستقبل أفضل، لكن الكبار يعانون في العثور على عمل، وإيجاد عمل بأجر أسهل على المراهقين في تركيا... ونتيجة لهذا يتجه كثير من اللاجئين الشباب إلى العمل بدلاً من الدراسة".[111]
رضوان قال رضوان، 11 عاما، ووالدته الأرملة لـ هيومن رايتس ووتش إنهما فرا من دمشق عند تعرض ملجأ الأيتام[112]الذي كان يعيش فيه مع أشقائه الثلاثة للقصف في مارس/آذار 2013. وشرحت لنا والدته إنه في غازي عنتاب "لم يدخل أي من أطفالي المدرسة لأننا لا نملك تكلفتها. نحتاج إلى عملهم حتى نأكل".[113] وقال رضوان لباحثة هيومن رايتس ووتش إن شقيقيه التوأم اللذين يبلغان من العمر 12 عاما، وشقيقته التي تبلغ 10 أعوام، لم يحضروا المقابلة لأنهم يعملون، أما هو فكان في يوم عطلته. وشرح لنا: "كنت في الصف الرابع في سوريا حينما توقفت عن الذهاب إلى المدرسة. كنت أحب المدرسة، وأحب دراسة الرياضيات، وأفتقد الذهاب إلى المدرسة كثيرا". وقال إنه يعمل ما يزيد على 12 ساعة يوميا، طوال 7 أيام أسبوعيا، ويكسب 40 ليرة تركية، أو 14 دولارا أمريكيا، في الأسبوع. "لكن الخياط الذي أعمل عنده طيب ويحسن معاملتي. أعمل من 7:30 صباحا حتى 8 مساء كل يوم. ويحصل شقيقاي على نفس الراتب، لكن شقيقتي الأصغر تحصل على 30 ليرة تركية (11 دولار أمريكي) في الأسبوع". وتعيش عائلة رضوان في متجر مهجور بدون حمام، ويدفعون 250 ليرة تركية (90 دولار أمريكي) في الشهر مقابل الإيجار والمرافق. |
شدد العديد من المنظمات غير الحكومية لـ هيومن رايتس ووتش على أن أزمة عمالة الأطفال وثيقة الصلة بقضية تصاريح العمل للاجئين السوريين في تركيا. بعد تنحية المانع اللغوي جانبا فإن غياب الحق في العمل المتمتع بحماية القانون هو ما يفصل عائلات اللاجئين السوريين الفقيرة عن العائلات التركية الفقيرة، التي تظل إلى حد بعيد قادرة على إرسال أطفالها إلى المدارس.[114]
وقد أفادت "جمعية العمل النزيه"بأن أصحاب الأعمال في تركيا يقومون في أحيان كثيرة باستغلال اللاجئين السوريين من خلال دفع أجور تقل عن الحد الأدنى، وإرغامهم على العمل لساعات طويلة في ظروف غير آمنة، وإخضاع أجورهم لخصومات لا مبرر لها.[115]
أكدت الأسر التي أجرينا معها المقابلات لأجل هذا التقرير هذه النتائج. فمن بين الأسر الـ50 التي تمت مقابلتها، أكدت 40 منها أن أحد الأبوين على الأقل، أو أحد أفراد الأسرة البالغين، يعمل بانتظام خارج المنزل. ومع ذلك فإن 3 أسر من بين تلك الـ40 كان لديها طفل يعمل في سن 15 سنة، و8 أسر منها كان لديها طفل يعمل في سن دون 15 سنة. وعلاوة على هذا فإن 4 أسر تعولها نساء كانت تعتمد على أطفالها كمصدر الدخل الأولي.
وأفادت الأسر التي انضم منها كبار وأطفال على السواء إلى قوة العمل بأن غياب تدابير الحماية العمالية يعني تعرض الأفراد البالغين في أحيان كثيرة لاستغلال أصحاب العمل ـ مثل حصولهم على أجور تقل كثيراً عن نظرائهم الأتراك،[116]والحرمان من الأجر بالكامل في بعض الأحيان،[117]وعدم الحصول على المزايا الاجتماعية للعمل.[118]ونتيجة لهذا كانوا يشعرون بأنهم لا يملكون خياراً سوى أن يطلبوا من أطفالهم العمل بدورهم، لتلبية تكاليف المعيشة الأساسية.
ووسط الأسر السورية التي أجريت معها المقابلات لأجل هذا التقرير، لم يكن هناك شخص واحد يعمل بدوام كامل بغير تصريح ويحصل على الحد الأدنى للأجور، الذي كان يبلغ وقت إجراء المقابلات 949 ليرة تركية في الشهر، أو ما يقارب 341 دولار أمريكي.[119]وكان متوسط دخل الذين قبلوا الإعلان عن دخولهم يبلغ 479 ليرة تركية (172 دولار أمريكي).
ينص قرار أكتوبر/تشرين الأول 2014 المتعلق بالحماية المؤقتة على أن "تتحدد الإجراءات الخاصة بتوظيف الأشخاص المنتفعين بالحماية المؤقتة بمعرفة مجلس الوزراء"، ويجوز للمنتفعين "التقدم إلى وزارة العمل والضمان الاجتماعي للحصول على تصاريح عمل للاشتغال في القطاعات والمهن والمناطق الجغرافية... التي سيحددها مجلس الوزراء".[120]وعليه فإن اللائحة تعترف من حيث المبدأ بإمكانية الوصول المشروع إلى سوق العمل، لكن هذا الوصول يتطلب حدوثه من خلال تنظيمات لاحقة لم تصدر حتى الآن.
في الشهور التي أعقبت نشر لائحة الحماية المؤقتة، أفادت بعض المنافذ الإخبارية بأن وزارة العمل ووزارة الداخلية تضعان تشريعا يقصد به توسعة نطاق الوصول إلى تصاريح العمل بالنسبة للاجئين السوريين.[121]ومع ذلك ففي 7 أغسطس/آب 2015، أعلنت وزارة العمل والضمان الاجتماعي عن غياب أي خطة من هذا القبيل، وأن تركيا لن تمنح اللاجئين تصاريح عمل تحت أي برنامج عمومي.[122]لكن إذا لم تصدر تركيا تنظيما يتيح للسوريين العمل المشروع والتمتع بحماية قوانين العمل التركية فإن عائلات اللاجئين ستستمر في معاناتها، كما سينقطع تعليم أطفالها.
وقد قال أب لستة أطفال، عمره 38 عاما ويقيم في إزمير، لـ هيومن رايتس ووتش إن ابنه الأكبر أحمد الذي يبلغ 12 عاما لا يذهب إلى المدرسة لأنه يعمل:
إنه يصنع الأكياس في إحدى الورش. يعمل 5 أيام ونصف أسبوعيا ويتقاضى 500 ليرة تركية (179 دولار أمريكي) في الشهر... أريد إلحاق أطفالي الأصغر بالمدرسة في العام القادم، أما أحمد فإننا نحتاج إليه للمساعدة في الدخل. إذا لم يعمل فإننا لن نأكل. الإيجار والمرافق تُسدد بالكاد من شهر إلى شهر في وضعنا الحالي.[123]
يعيش إبراهيم، 15 سنة، مع أمه الأرملة وشقيقين في مرسين، حيث يعمل في طلاء السيارات من 8 صباحا وحتى 6:30 مساء طوال 6 أيام في الأسبوع، مقابل نحو 300 ليرة تركية (108 دولار) في الشهر. لم يذهب إبراهيم إلى المدرسة منذ الصف السابع، في 2013، عندما دمرت قنبلة برميلية حيّه في حلب، وانتقلت أسرته إلى الريف على حد قوله.[124]وفيما بعد، حينما بدأ مقاتلو تنظيم "الدولة الإسلامية" (المعروف أيضاً باسم "داعش") في الزحف على محيط منطقته، فرت الأسرة إلى تركيا. وقال أشقاؤه لباحثة هيومن رايتس ووتش في فخر إن إبراهيم كان من أوائل الطلبة ومتفوقا في جميع المواد. وعند سؤاله عما إذا كان يفتقد الدراسة، رد إبراهيم:
كنت أحب دراسة الرياضيات. إنني أفتقد المدرسة فعلا، وأتمنى لو كنت أستطيع العودة. العمل شاق إذا قارنته بحياة الطلبة ـ الظروف مختلفة عما اعتدناه. لقد تغيرت حياتنا تماما. ليس لي أصدقاء، أتراك أو سوريون. أشعر بالوحدة كثيرا. لكننا لا نملك الوقت للأصدقاء، ما دمنا نعمل 10 ساعات ونصف يوميا. مكان العمل لا يتميز بالأمان التام ـ فأنا أعاني من آلام الظهر والساقين بسبب الوقوف على قدميّ طوال الوقت، ومتاعب في الرئة بسبب المواد الكيماوية.[125]
وصف شقيق أحمد البالغ من العمر 27 سنة الأتراك في حيه بأنهم "فقراء هم أيضا"، لكنه كان يعتقد أن معظمهم يتمكنون من إرسال أطفالهم إلى المدرسة.[126]وبالفعل، رغم أن الفقر يؤثر في نسبة التسرب من التعليم وسط المواطنين الأتراك،[127]إلا أن معدلات الالتحاق التركية الإجمالية في 2014-2015 ظلت مرتفعة نسبياً، إذ بلغت 96,3 بالمئة للمدارس الابتدائية، و94,35 بالمئة للمدارس الإعدادية.[128]
جمعية التضامن مع طالبي اللجوء والمهاجرين (أسام)، وهي منظمة تركية غير حكومية تدير مركزا لخدمات اللاجئين في غازي عنتاب، قالت لـ هيومن رايتس ووتش إن الإدارة المحلية لوزارة السياسات الأسرية والاجتماعية قد تشاورت معهم بشأن تخفيف عمالة الأطفال وسط اللاجئين السوريين في المنطقة.[129]وفي 12 يونيو/حزيران 2015، وهو اليوم العالمي لمناهضة عمالة الأطفال،[130]قامت وزارة السياسات الأسرية والاجتماعية بلصق ملصقات في مراكز اللاجئين بهدف رفع الوعي بالجوانب السلبية لعمالة الأطفال. وقد تكون حملات التوعية العامة مفيدة، لكن من المستبعد أن تغير أنماط السلوك التي تفرضها ظروف اقتصادية، في غياب البدائل.[131]
وكما لاحظ اليونيسيف فإنه:
لا يمكن التصدي لأعداد الأطفال الذين يتسولون أو يعيشون في الشوارع بغير التركيز أيضاً على المشاكل داخل المنزل أو المدرسة، التي كثيرا ما تقود الأطفال إلى الشوارع... وتعتمد عمالة الأطفال إلى حد بعيد على نقاط استضعاف ناتجة عن الفقر والحرمان. ومن ثم فإن التقدم في القضاء على عمالة الأطفال يرتبط على نحو وثيق بتقليل نقاط الاستضعاف المذكورة وتخفيف الصدمات الاقتصادية وتزويد الأسر بالحماية الاجتماعية ومستويات كافية من الدخل المنتظم.[132]
وفي حكم المؤكد أن تستمر عمالة الأطفال في تركيا حتى تحصل عائلات اللاجئين على فرصة جدية لكسب أجر لائق. وكما قال أحد منسقي البرامج في منظمة "ميرسي كور"لـ هيومن رايتس ووتش، "إذا استطاع الكبار العمل بشكل مشروع، فإننا نتوقع انخفاض أعداد الأطفال الذين يعملون. ولا يلزم أن يربحوا مبالغ طائلة، بل فقط أن يتمتعوا بوضع مواز لوضع العمال الأتراك. أما في الوضع الراهن فهناك اقتصاد مواز [من عمالة اللاجئين السوريين المستضعفين]".[133]
أفادت الأسر التي تمت مقابلتها عن تجارب متنوعة في الاندماج مع المجتمع المضيف. فكثيرا ما وصف الأطفال الذين يذهبون إلى مدارس تركية عامة توترات اجتماعية مع زملائهم الأتراك، الذين يقوم بعضهم بالسخرية منهم لأخطائهم اللغوية أو لمجرد كونهم سوريين: "في مقتبل وصولي كان أطفال الحي الأتراك يسخرون مني كثيرا لعجزي عن التكلم بالتركية، فشجعني أبي على تعلمها بأسرع ما يمكن"كما شرحت لنا خملين، 14 سنة، التي وصلت إلى إزمير من دمشق في مارس/آذار 2013.[134]
كما قالت أم سورية تركمانية، ستنتقل ابنتها من مركز تعليم مؤقت سوري إلى مدرستها المحلية السورية لأنهم لم يعودوا قادرين على تحمل رسوم التعليم، قالت إن باعث قلقها الأكثر إلحاحا هو اندماج ابنتها الاجتماعي في المدرسة الجديدة:
ستكون النقلة صعبة من بعض النواحي لأن الأطفال الأتراك لديهم مشاكل مع الأطفال السوريين ـ إنهم يسخرون منهم حتى في الشارع، ويصيحون "سوري، سوري". ورغم أنها تتكلم التركية [لأننا تركمان] إلا أنني أشعر بالقلق.[135]
وقد ذكرت 17 أسرة من الـ50 التي تمت مقابلتها لأجل هذا التقرير الشعور بالخوف من عدم اندماج أطفالهم مع نظرائهم، أو حتى تعرضهم للتنمر منهم، كباعث قلق إضافي يفسر عدم رغبتهم في إرسال أطفالهم إلى مدارس تركية أو معاناة الأطفال من صعوبات في تحقيق النجاح هناك.
قالت خلود، وهي أم لثلاثة أطفال في اسطنبول: "أفضل أن يدرس أطفالي في مدرسة سورية لأن هناك دائما مشاكل للأطفال السوريين الذين يحاولون الاندماج في مدارس تركية ـ لديهم مشاكل مع الأطفال الأتراك".[136]
كما قال نبيل، وهو أب لخمسة أطفال من ريف حلب، قال لـ هيومن رايتس ووتش إنه يستبعد أن يُلحِق أطفاله بمدرسة تركية في تورغتلو: "هناك تمييز ضد السوريين في المنطقة، ولا نريد لأطفالنا التعرض للمتاعب".[137]
وأفادت فاطمة، 12 سنة، القادمة أصلا من بلدة عامودا في سوريا، بأن تنمر الطلبة الآخرين هو العامل الرئيسي وراء رغبتها في ترك الدراسة. وقالت لـ هيومن رايتس ووتش إن زملاءها الأتراك في مدرسة حكومية في تورغتلو تنمروا عليها.[138]وكان مسؤولو المدرسة قد وضعوها في صف يقل عن مستواها العمري بثلاثة صفوف، عند التحاقها في سبتمبر/أيلول 2014، لأنها فوتت عاما دراسيا واحدا ولم تكن تعرف التركية بطلاقة. ومع أنها هي وأباها أفادا بحدوث تحسن كبير في معرفتها بالتركية على مدار العام الدراسي 2014-2015، وقدرتها على اللحاق بأقرانها أكاديميا، إلا أنها تعرضت لتنمر زملائها:
كانوا يضربونني عندما يختفون عن أنظار المعلم، ولم يعرف المعلم ولهذا لم يضع حدا للأمر. زار أبي مدير المدرسة للشكوى، فقال المدير: "عليك أن تتوقف عن إرسالها إلى المدرسة إذا كنت قلقا عليها". لكن أبي قال إنني بحاجة إلى الدراسة، فقال لي المدير ألا أتعامل مع بقية الأطفال. ليس لي أصدقاء. كان الوضع صعبا... لم أتمتع بأي شيء متعلق بالمدرسة هذا العام. حاول معلمي أن يوبخ الأطفال الآخرين، لكنهم لم يتوقفوا قط. كانوا يهتفون أمامي، "سورية، سورية"، ويسبونني ويسخرون مني لأنني أكبر منهم سنا. كنت أحب المدرسة في سوريا، وكان لي أصدقاء وكنت أحب التعلم. إنني أفتقد مدرستي في سوريا كثيرا.
قررت فاطمة ألا تعود للمدرسة في العام القادم. وتقبّل والدها، حسن، فكرة أن فاطمة قد تترك المدرسة في سن صغيرة.
سأحاول بكل جهدي أن أقنعها، لكن إذا لم تكن فعلا تستطيع الذهاب فماذا يمكن أن أفعل؟ لا توجد مدارس سورية حولنا. ربما أدخلها أحد برامج تحفيظ القرآن.[139]
ولعل رد فعل إدارة المدرسة والمعلمين تجاه الطلاب السوريين من المكونات الأساسية في التصدي لقضايا الاندماج الاجتماعي. وقد لاحظت إحدى الأمهات السوريات:
حتى أبناء صديقاتي الناجحون في المدارس التركية يشتكون من التعرض للتنمر أو السخرية من جانب زملائهم. وأعتقد أن المعلمين لا يعرفون كيف يساعدون في هذا الأمر أو يتدخلون فيه.[140]
لكن الدراسات وجدت أن تزويد معلمي الأطفال اللاجئين بالتدريب اللازم للتصدي لقضايا الدمج الاجتماعي في الفصول يمكن أن يساعد في تخفيف هذا المانع بالتحديد.[141]ولاحظ اليونيسيف أن المعلمين الأتراك "يحتاجون إلى تطوير ودعم مهني للعمل مع الأطفال اللاجئين السوريين"، بما في ذلك التدريب المتخصص على التعامل مع الأطفال الذين مروا بصدمات وعنف.[142]
بحسب مفوضية اللاجئين فإن "الطبيعة السياسية للمحتوى التعليمي المقدم للاجئين، وهياكله، يمكنها العمل على مفاقمة الصراعات المجتمعية وإشعار بعض الأطفال الأفراد بالاغتراب، والإفضاء إلى تعليم لا يتميز بالجودة ولا الحماية".[143]
ولاحظت الوكالة أن المحتوى التعليمي عليه التصدي صراحة "للقضايا المتعلقة بالنزاع، والمواطنة، والتماسك الاجتماعي"لمحاربة المخاطر المحتملة لتعليم اللاجئين والمواطنين جنبا إلى جنب، والاستفادة من "إمكانيات الاندماج الاجتماعي الهامة الكامنة فيه".[144]كما قالت إن الدراسات أثبتت النتائج الإيجابية لتدريب المعلمين على جودة التدريس والعلاقات مع المتعلمين.[145]
وعلى غرار فاطمة في دراسة الحالة السابقة، تم أيضاً وضع عبير، 13 سنة، في صف أدنى من مستواها العمري بثلاثة صفوف، وتعرضت لتنمر زملائها في مدرسة تركية بتورغتلو. لكنها وصفت قيام معلمها بتدخلات تميز تجربتها إلى حد بعيد عن تجربة فاطمة.
معلمي طيب جدا ويعاملني بنزاهة... يقوم أطفال آخرون في المدرسة بإغاظتي قائلين، "سورية، سورية"، ويسخرون مني أحيانا، لكن المعلم لا يسمح بأي سلوك كهذا داخل الفصل.. أنا أكبر من بقية الأطفال في فصلي بثلاث سنوات، لكن أحدا لا يغيظني لأن المعلم لا يسمح للأطفال بالسخرية مني.
وقد شرحت عبير أنها الآن واحدة من أفضل الطلبة في الفصل، ولديها القليل من الأصدقاء المقربين. تريد العمل كجرّاحة حينما تكبر.[146]
من الأبعاد الحاسمة في وصول اللاجئين السوريين إلى التعليم، الامتثال على مستوى المحافظات والمستويات المحلية للتوجيهات الوطنية ذات الصلة.
وقد قالت أسرتان لـ هيومن رايتس ووتش إن المدارس التركية رفضت محاولاتهما لإلحاق أطفالهما، رغم تقديم الوثائق الضرورية ـ بطاقة هوية الأجانب، التي تصدر للمنتفعين بالحماية المؤقتة ـ بموجب تعميم وزارة التعليم الوطني 21/2014.[147]
تمثل هذه الحالات إخفاقا على مستوى المحافظات والمستوى المحلي في الامتثال للّوائح الوطنية والمبادئ الدولية. ورغم أن المشكلة لا تنتشر على نطاق واسع وسط الأسر التي قابلتها هيومن رايتس ووتش إلا أن أثرها امتد فيما حولها: قالت 6 أسر إضافية إنها لم تحاول تسجيل أطفالها في المدارس التركية لأنها سمعت بوقائع مشابهة وافترضت أنها ستواجه الرفض.
وكانت جميع الأسر التي أجريت معها المقابلات لأجل هذا التقرير، عدا 3، تحوز وثائق الهوية اللازمة للتسجيل في المدارس التركية العامة. أما الاستثناءات فكانت من حديثي الوصول إلى تركيا الذين لم يذهبوا إلى المكتب المناسب بعد، أو من لاجئي غازي عنتاب الذين قالوا إن المكتب المحلي توقف عن إصدارها في فبراير/شباط 2015 بسبب مشكلة فنية.[148]ومع ذلك فقد أفادت أسرتان بأن بطاقات هوية الأجانب لا تُقبل للتسجيل في المدارس.
رُلى، وهي أم لثلاثة أطفال ومعلمة سابقة بمدرسة ابتدائية في عفرين، تعيش الآن مع أسرتها في إسكندرون بمحافظة هاتاي، قالت لـ هيومن رايتس ووتش إن تعليم أطفالها من أعلى الأولويات [بالنسبة لها]، لكنها عجزت عن إلحاق أطفالها بالمدرسة لغياب تصريح الإقامة، رغم أنها حاولت إلحاقهم بعد صدور التعميم 21/2014:
معنا بطاقات الهوية [المخصصة للأجانب] ولكن ليس تصريح الإقامة. وقد ذهبتُ لتسجيل أطفالي في مدرسة [تركية] فقال المدير إنه لا يستطيع تسجيلهم. ذهبت إلى الشرطة فقالوا بدورهم إنهم لا يستطيعون. وأخيرا أدخلت أطفالي إلى مدرسة سورية تكلفنا 500 ليرة تركية (ما يقرب من 180 دولار) للطفل الواحد. والمدرسة نفسها شديدة السوء، فالمدير غير مهتم بالأطفال، ولا يحصل المعلمون على رواتب. ولا توجد حافلة [للمدرسة] ومن ثم فإنني أستقل حافلة عمومية لأخذ أطفالي إلى المدرسة كل يوم، مقابل 11 ليرة تركية (ما يقارب 4 دولارات أمريكية) في اليوم لكل طفل.[149]
علاوة على هذا قالت وزارة التعليم التابعة للحكومة السورية المؤقتة لـ هيومن رايتس ووتش إن مدارس محافظة غازي عنتاب ما زالت تشترط تصريح الإقامة للالتحاق بها، رغم تعميم وزارة التعليم الوطني الذي يفيد بالعكس، ربما بسبب ارتفاع كثافة اللاجئين السوريين هناك.[150]
أجمعت الأسر الـ14 التي أجرت معها هيومن رايتس ووتش مقابلات في غازي عنتاب على أن أطفالهم الذين في سن الدراسة ـ وعددهم الإجمالي 30 ـ إما خارج المدارس أو يذهبون إلى مراكز التعليم السورية المؤقتة. وكانت أسرة واحدة فقط قد حاولت إلحاق أطفالها بمدرسة تركية في سبتمبر/أيلول 2014، وقالت إن مسؤولي المدرسة رفضوا التحاقهم بدون تقديم تفسير.[151]
وصفت والدة تلك الأسرة، عزيزة، جهودها لتسجيل ابنتها ذات الثمانية أعوام في مدرسة عامة بغازي عنتاب في سبتمبر/أيلول 2014:
معنا بطاقات هوية الأجانب، لكن عندما ذهبت إلى المدرسة التركية المحلية لتسجيل ابنتي بيان، ظلوا يقولون لي أن أعود في وقت آخر. ذهبت 5 مرات، وفي النهاية استسلمت.[152]
لا تملك أسرة بيان تكلفة الحافلة أو مصروفات مركز التعليم المؤقت. وبدلا من هذا تنوي أمها إلحاقها بدروس القرآن في المسجد المحلي. والمفارقة أن بيان، لو قُبلت في مدرسة حكومية تركية، فإنها ستواجه عقبات الاندماج على نحو يقل كثيرا عن كثير من نظرائها السوريين، كما شرحت لنا أمها: "بيان تتحدث التركية بطلاقة لأننا من التركمان، ومن شأنها أن تنجح في المدرسة [إذا سُمح لها بالالتحاق]".[153]
وحتى إذا كانت تلك المدارس غير الممتثلة تشكل حالات فردية فإن المقابلات تشير إلى قدرتها على إحداث أثر رادع قوي عندما تسمع الأسر من الجيران أو الأقارب، وسط جاليات اللاجئين السوريين وثيقة الترابط، بأن المدارس ترفض الطلبة السوريين.
قالت إحدى الأمهات في مرسين لـ هيومن رايتس ووتش إن ابنتها أمينة ذات الـ13 عاما لم تذهب إلى المدرسة منذ 3 سنوات، وابنها علي ذا التسع سنوات لم تسنح له فرصة دخول المدارس قط، وإن التعليم مهم لأطفالها: "لا تهمنا اللغة التي يتعلمونها طالما كانوا يتعلمون. أريد لهم أن يدرسوا حتى إذا كان وضعنا المالي سيئا". ومع ذلك فعند وصول الأسرة إلى تركيا في يوليو/تموز 2014، لم يحاولوا إلحاق أطفالهم بالمدرسة لأنهم اعتقدوا أنهم سيواجهون بالرفض:
قال لنا الجيران جميعا إنه لا توجد مدرسة سورية قريبة. والوصول إلى أقرب مدرسة يتطلب دفع 150 ليرة تركية [حوالي 54 دولار أمريكي] للطفل الواحد في الشهر للمواصلات. ولا يمكننا دفع هذا، إضافة إلى الإيجار والفواتير، فزوجي ليس لديه عمل منتظم هنا. لا نعرف شيئا عن المدارس التركية، لكننا سمعنا عن أسر حاولت إلحاق أطفالها ورُفض طلبها.[154]
كما قالت جمعية التضامن مع طالبي اللجوء والمهاجرين في اسطنبول لـ هيومن رايتس ووتش إن بعض المدارس تقاوم الامتثال لتعميم وزارة التعليم الوطني، سواء لترددها في تدريس الأطفال السوريين أو لأسباب إدارية. وأفادت الجمعية بأن معظم أطفال منتفعيها ملتحقون بالمدارس فعليا. لكن الجمعية نسبت هذا النجاح جزئيا إلى جهودها في مساعدة الآباء للتغلب على ما يواجه أطفالهم من موانع. تتواصل الجمعية مباشرة مع إدارات المدارس المتعنتة لتوعيتها بالتزامات المدرسة بموجب اللوائح.[155]أما بالنسبة لعائلات اللاجئين المقيمة خارج نطاق الخدمات المقدمة من المنظمات غير الحكومية، أو العاجزة عن الاستفادة من مناصرتها لأي سبب آخر، فإن المدرسة غير الممتثلة تمثل عقبة لا يمكن التغلب عليها.
يتضمن تعميم وزارة التعليم الوطني 21/2014 نصا يفيد بإنشاء لجان في المحافظات لتولي التحركات والإجراءات المتعلقة بتعليم اللاجئين السوريين.[156]ومع ذلك فإن أحد ممثلي وزارة التعليم الوطني، في مقابلة مع هيومن رايتس ووتش، أفاد بأن حكومات المحافظات لا تمتثل دائما للتوجيهات الوطنية لحساسيات سياسية تتعلق بالسياسات المتبعة تجاه اللاجئين السوريين، وأن الوزارة لا تبذل سوى القليل لمتابعة اللجان بسبب محدودية الموارد.[157]
وقال مدير أحد مراكز التعليم السورية المؤقتة في اسطنبول لـ هيومن رايتس ووتش: "وزارة التعليم التركية تساعدنا، لكن حجم المساعدة يتوقف على المسؤول في المحافظة".[158]
قالت 6 أسر من الـ50 التي قابلتها هيومن رايتس ووتش إنها لم تكن تعلم ما إذا كان الذهاب إلى المدارس من حق أطفالها قانونا، أو كيفية بدء إجراءات تسجيلهم.
وقالت 5 أسر أخرى لـ هيومن رايتس ووتش، عن اعتقاد خاطئ، إن أطفالها لا يستطيعون الالتحاق بالمدارس التركية لأنهم لا يحملون تصاريح إقامة، رغم أن التصاريح لم تعد شرطا للتسجيل.
استندت بعض تلك الأسر في قرار عدم تسجيل أطفالها في المدارس التركية إلى روايات متداولة سمعوها في محيطهم الاجتماعي عن صعوبات واجهها آخرون في التسجيل، كما أن غياب المعلومات الكافية المتاحة لهم، سواء من خلال المدارس نفسها أو من خلال المنظمات غير الحكومية، جعل اطلاعهم على المعلومات المتعلقة بحقوقهم مستحيلا.
وكشف تقييم للاحتياجات، أجرته مفوضية اللاجئين في مارس/آذار 2015، عن أن "الكثير من أسر اللاجئين لا تملك معلومات كافية بشأن الإجراءات الواجب اتباعها حينما ترغب في إلحاق أطفالها بالمدارس التركية أو مراكز التعليم المؤقتة".[159]
وقال أحد مسؤولي التعليم في المفوضية لـ هيومن رايتس ووتش في يونيو/حزيران 2015 إن الوكالة تنوي تزويد مراكز تقديم المشورة للاجئين في جنوب شرق تركيا بتوجيهات تفصيلية عن إجراءات الالتحاق للعام الدراسي 2015-2016.[160]
إلا أن المشكلة أوسع نطاقا من أن تقتصر على الجنوب الشرقي، رغم إقامة أكبر كثافة من اللاجئين السوريين في تلك المنطقة. فقد أجرت هيومن رايتس ووتش مقابلة مع أسر سورية لم يلتحق أطفالها بالمدارس بسبب نقص المعلومات أو خطأها، في جميع المدن الخمس التي تمت زيارتها لأجل هذا التقرير.
على الحكومة التركية، والحكومة السورية المؤقتة، واليونيسيف، ومفوضية اللاجئين وغيرها من الهيئات، أن تضمن إتاحة تلك التوجيهات للسوريين المقيمين في أرجاء البلاد. فعلى سبيل المثال، أقامت المنظمة غير الحكومية الدولية "ميرسي كور"مركزا لخدمات المعلومات باسم "معلومات"، في وسط مدينة غازي عنتاب، تقدم فيه للّاجئين السوريين منشورات واستشارات بشأن كيفية الوصول إلى الخدمات الصحية والتعليمية والقانونية.[161]وعلى نفس المنوال، تدير المنظمة التركية غير الحكومية "جمعية التضامن مع طالبي اللجوء والمهاجرين"مراكز "للخدمات المتعددة"في اسطنبول وغازي عنتاب، تقدم المشورة والمعلومات بشأن التعليم إضافة إلى خدمات أخرى لعملائها من اللاجئين. هذه خدمات عالية القيمة، وينبغي التوسع فيها لصالح أعداد أكبر من اللاجئين السوريين.
يحدث اكتظاظ المدارس في المقام الأول في مراكز التعليم المؤقتة السورية، رغم أنه كان مشكلة في بعض المدارس الحكومية التركية منذ ما قبل بداية النزاع السوري.[162]وبحسب العاملين في "ميرسي كور"، وهي منظمة دولية غير حكومية، فإن المدارس التركية في غازي عنتاب كانت تعاني بالفعل من الاكتظاظ وتعمل لفترتين قبل وصول اللاجئين السوريين، مما جعل الحاجة إلى زيادة سعتها أكثر إلحاحا.[163]
وجدت دراسة تقييمية أجراها مركز جامعة أكسفورد لدراسات اللاجئين في سبتمبر/أيلول 2014 أنه "لا يوجد ما يكفي [من مراكز التعليم المؤقتة] لتلبية الطلب"في غازي عنتاب.[164]وأفاد العاملون بالتعليم في غازي عنتاب بوجود "200 طالب على قوائم الانتظار بالنسبة للصفوف الأصغر سنا".[165]
كما ينتشر الاكتظاظ بالفعل في بعض المناطق والأرجح أن يتفاقم بسبب غياب التمويل لمراكز التعليم المؤقتة، مما قد يدفع بعضها إلى إغلاق أبوابها ويضطر طلبتها للذهاب إلى مراكز أخرى أو التسرب من التعليم ـ وبحسب دراسة أكسفورد في 2014 فإن "العديد من المدارس قد أفادت بأنها مهددة بالإغلاق إذا لم يتم تأمين تمويلها للعام الدراسي الجديد".[166]وفي ريحانلي (الريحانية)، وهي مدينة بمحافظة هاتاي الجنوبية التركية كان بها ذات يوم 19 مركزا عاملا من مراكز التعليم المؤقتة، أغلقت جميع المراكز أبوابها عدا 3، بسبب نقص التمويل، حتى أغسطس/آب 2015.[167]
لا يتمتع المعلمون السوريون ـ مثلهم مثل بقية العاملين السوريين في تركيا ـ بتصاريح للعمل المشروع، ومن ثم فلا يحق لهم الحصول على رواتب عن عملهم في مراكز التعليم المؤقتة، رغم خضوع تلك المراكز لإشراف وزارة التعليم الوطني. ويحصل بعض المعلمين على "حوافز"يمولها اليونيسيف أو إدارات مراكز التعليم المؤقتة،[168]لكن الكثيرين منهم يواجهون انعدام الأمن المالي، الذي يصعّب على مراكز التعليم المؤقتة استبقاء المعلمين الجيدين.[169]
وقد قال مدير أحد مراكز التعليم المؤقتة في اسطنبول لـ هيومن رايتس ووتش: "إننا ندفع للمعلمين من رسوم الدراسة وما نحصل عليه من الجمعية [التي تمول المدرسة]. وفي مدارس الجنوب يعمل جميع المعلمين كمتطوعين".[170]وقال مدير آخر لأحد مراكز التعليم المؤقتة في اسطنبول: "لدينا 75 معلماً، كانوا جميعاً معلمين في سوريا، وهناك عدد أكثر من كاف من المعلمين المؤهلين يعيشون في تركيا الآن".[171]
وبحسب اليونيسيف:
يشكل المعلمون من اللاجئين السوريين أحد الموارد غير المستغلة في جميع البلدان المضيفة تقريبا.[172]ويؤثر نقص استغلال هذا المورد في الوصول إلى التعليم وفي جودته على السواء بالنسبة لأطفال اللاجئين السوريين: فهو "إما يمنع أطفال اللاجئين من الذهاب إلى المدرسة أصلا، أو يؤدي إلى تكدسهم في فصول كبيرة، أو حضورهم لفترات أقصر... ويساهم غياب فرص التوظيف بالنسبة للمعلمين اللاجئين في البلدان المضيفة في زيادة عدم الاستقرار.[173]
واستجابة لهذا الوضع، طالب اليونيسيف بـ"إيلاء العناية الواجبة .. لتوظيف المعلمين السوريين الذين يمتلكون الفهم والخبرة اللازمين لتعليم هؤلاء الأطفال. وعلى السلطات التركية، إلى جانب شركائها، أن تتعرف على هؤلاء المعلمين وتحدد مؤهلاتهم، كنقطة بداية لتأمين توظيفهم وتنميتهم المهنية".[174]
إلا أن الحكومة التركية لم تبدأ إلى الآن مشروع التعرف على المعلمين من اللاجئين السوريين وتدعيم استخدامهم، بما في ذلك عن طريق تزويدهم بفرص للتوظف المشروع. بل إن وزارة التعليم الوطني أوضحت موقفها تجاه المعلمين السوريين في أغسطس/آب 2015 حينما أصدرت تصريحا يهدف إلى تصحيح تقارير إعلامية أفادت بأنها تنوي توظيف معلمين سوريين:
إن الخبر الذي يفيد بوجود دراسة لتوظيف معلمين سوريين من قبل وزارتنا هو في الواقع دراسة للتعرف على المعلمين السوريين المستعدين للتطوع... بالمساعدة في مراكز [التعليم] المؤقتة [في المخيمات]... لا يتم تقديم أجر للمعلمين السوريين العاملين في المخيمات على أساس تطوعي، ووزارتنا غير ضالعة في أي نشاط آخر بشأن المعلمين السوريين.[175]
عام 2011 غادرت شذى دمشق مع أسرتها بعد تلقي تهديدات لتنظيمها احتجاجات مناهضة للحكومة. وحينما وصلت إلى اسطنبول في 2011، علمت أن ابنها عمر محروم من دخول المدارس التركية العامة لأنه لا يحمل تصريح إقامة.
وكانت المدارس العربية في المنطقة قليلة وباهظة الأتعاب، لا تقدر الأسرة على تحملها. وفي مواجهة انقطاع التعليم، وغياب فرص التوظف المشروع، قرر عمر، 16 سنة، أن يعود إلى سوريا لمقاتلة حكومة الأسد، فقُتل في المعارك بعد عودته بقليل. وساعدت شذى في إنشاء مركز تعليمي مؤقت بعد رحيل ابنها، لكن الأوان كان قد فات على استفادته من خدماته.[176]
واليوم تشغل شذى أحد مقاعد مجلس الإدارة في مركز التعليم السوري المؤقت الذي شاركت في تأسيسه في اسطنبول. قالت لـ هيومن رايتس ووتش إن تجربتها الخاصة من أسباب إدراكها لأهمية التعليم بالنسبة لمستقبل الأجيال القادمة:
إذا مرض الشخص فبوسعه الحصول على العلاج والتحسن. لكن إذا لم يذهب الطفل إلى المدرسة فسوف يؤدي هذا إلى مشاكل كبيرة في المستقبل ـ سينتهي به المطاف في الشارع، أو العودة إلى سوريا للموت في المعارك، أو التحول إلى متطرف، أو الموت في البحر أثناء محاولة الوصول إلى أوروبا.[177]
كما أن تجربة بشار الذي يبلغ من العمر 15 عاما تدلل بدورها على تكلفة انقطاع التعليم. كان بشار قد انتهى لتوه من الصف السابع في حلب حينما اضطر لترك المدرسة في 2011 بسبب القصف المنتظم على مقربة منها. وشرحت والدته لـ هيومن رايتس ووتش أنه لم يجد فرصة للدراسة في اسطنبول، حيث تعيش أسرته، بسبب احتياجهم إلى عمله.
ذات يوم جاء بشار إلينا وقال إنه ينوي العودة إلى سوريا للقتال. فقلنا له لا، لكنه غضب منا وأخذ في البكاء. وقال لنا إنه يريد أن يذهب ليموت هناك لأنه لا يرى لنفسه مستقبلا ـ لم يكمل دراسته ولا يمكنه الانتظام في العمل لإصابته بتشنجات أثناء الحرب.
ووصل بشار حتى مدينة شانلي أورفا على الجانب التركي من الحدود، حيث لحق به عمه وأعاده إلى أسرته قبل يومين لا غير من مقابلة هيومن رايتس ووتش مع الأسرة. ولم يكن بشار متاحا للتحدث مع هيومن رايتس ووتش في ذلك الوقت، لكن أبويه اعترفا بأن مستقبله في تركيا لم يكن يوما أشد إظلاما. أما أشقاؤه الثلاثة الأصغر سنا في المقابل، فهم ملتحقون حاليا بمركز تعليم مؤقت سوري، بمعونة منحة ممولة من مانح خاص، حيث أفادوا بأنهم يحصلون على درجات عالية ويكتسبون الأصدقاء.[178]
تسلط حكاية بشار الضوء على مخاطر السماح لجيل كامل من الأطفال السوريين بخسارة تعليمهم. قبل النزاع، كان معدل الالتحاق بالمدارس الابتدائية في سوريا يبلغ 99 بالمئة، و82 بالمئة للمدارس الثانوية، مع ارتفاع التكافؤ بين الجنسين.[179]وقد قدر اليونيسيف أن ما يقرب من 3 مليون طفل سوري داخل سوريا وخارجها قد تسربوا الآن من المدارس ـ مما يهدم الإنجاز السوري المتمثل في وصول الجميع تقريبا إلى التعليم قبل الحرب.[180]
كما قدرت منظمة "إنقاذ الطفل"أنه إذا استمرت المعدلات الحالية لتسرب الأطفال السوريين داخل سوريا وخارجها من المدارس، فإن تكلفة هذا على الاقتصاد السوري فيما بعد الحرب ستبلغ 2,18 مليار دولار أمريكي سنويا بسبب الأجور الضائعة.[181]
علاوة على هذا فإن إنخفاض قدرة هؤلاء الأطفال على التكسب، سواء عادوا إلى سوريا ذات يوم أو استقروا بأماكن أخرى على المدى الطويل، سيكون لها أثر سلبي في اقتصاد البلد المضيف، مقرونا برفع تكاليف المعونات والمساعدات الحكومية.[182]
وهناك أيضا مخاطر أخرى أكثر مباشرة للتسرب من التعليم، فتوفير التعليم من شأنه تقليل مخاطر الزواج المبكر،[183]والتجنيد العسكري، والتطرف، ومن شأنه إضفاء الاستقرار على المستقبل الاقتصادي من خلال زيادة القدرة على التكسب وضمان تأهيل السوريين الصغار اليوم لمواجهة مستقبلهم الغامض.[184]
كانت بعض المنظمات الإنسانية الدولية البارزة قد صاغت للمرة الأولى في 2013 توجه "منع ضياع جيل"للتصدي لقضية وصول الأطفال السوريين إلى التعليم، في قلب الجمعية العامة للأمم المتحدة. والهدف المعلن لـ"منع ضياع جيل"هو "تزويد الأطفال السوريين، في سوريا وفي البلدان المضيفة على السواء، باستجابات [فعالة] من حيث الحماية، والوصول إلى التعليم، وفرص بناء مستقبل لأنفسهم ولبلدهم".[185]وتركز استراتيجية التوجه ثنائية المحاور على التعليم والحماية، كما تدعو إلى استثمار حاسم يقدر بمليار دولار أمريكي.[186]
أما في تركيا فقد دعت استراتيجية "منع ضياع جيل"إلى توفير 83 مليون دولار أمريكي لتحسين وصول الأطفال السوريين إلى فرص التعلم، بما فيها مبادرات للالتحاق والاستبقاء، ومنشآت تعليمية جديدة، وتوزيع المواد التعليمية داخل المخيمات وخارجها، والتدريب في مجال اللغة.[187]
ومع ذلك فإن مجتمع المانحين الدولي لم يلبِّ حتى الآن نداء التمويل الخاص باستراتيجية "منع ضياع جيل". وكشف تقرير متابعة التقدم خلال عام واحد، المنشور في سبتمبر/أيلول 2014، عن عجز قدره 62.2 مليون دولار أمريكي في التمويل المخصص لتعليم السوريين في تركيا.[188]ولم تنشر الحملة أية تحديثات أخرى، لكن أهدافها التمويلية أُدمجت جزئيا في الخطة الإقليمية للاجئين والصمود، وهي شراكة بين الأمم المتحدة والحكومات الإقليمية التي تستضيف لاجئين سوريين.[189]وفي يونيو/حزيران 2015 أعلنت الخطة الإقليمية عن تغطية ندائها التمويلي المطالب بـ59 مليون دولار أمريكي للبرامج التعليمية في تركيا بنسبة 22 بالمئة فقط.[190]
علي لم يدخل علي، 11 عاما، المدرسة منذ 2012، حينما تعرض لإصابة جسيمة جراء هجمة حكومية بالقنابل البرميلية على بلدته في محافظة حلب. وقد عرض على باحثة هيومن رايتس ووتش الندوب القاسية في ساقيه وبطنه، والتي تركته بإعاقة بدنية، أثناء مقابلة بمنزل أسرته في مدينة مرسين على ساحل تركيا الجنوبي. عاود علي تعلم المشي مؤخرا فحسب، وبعرج ظاهر في مشيته. ومنذ وصوله إلى تركيا كان يقضي أيامه جالسا في المنزل أو في بيع عصير البلح في الشارع، لكنه يود تغيير هذا الوضع في خريف هذا العام: "لا أتحدث التركية مطلقا، لكنني أريد الذهاب إلى المدرسة. أريد أن أصبح محاسبا حين أكبر لأنني أجيد الحساب والأرقام. سيكون جميلا أن أدرس وأجد معلما يساعدني".[191] وأضافت والدة علي: "نود إرسال علي إلى المدرسة إذا كانت متاحة الآن، وخاصة بما أنه يستطيع المشي حاليا. إن حاجته إلى التعليم أشد لأنه لا يستطيع القيام بالكثير من الجهد البدني. وأعتقد أن بوسعه التعلم بسرعة، فهو ذكي جدا. لكننا في هذا الحي لا نعرف أي سوريين يرسلون أطفالهم إلى مدرسة من أي نوع".[192] |
لدى الأطفال جميعا حق في الوصول إلى التعليم بدون تمييز. وتركيا طرف في عدد من المعاهدات الدولية التي توضح هذا الحق، بما فيها العهد الدولي الخاص بالحقوق الاقتصادية والاجتماعية والثقافية،[193]واتفاقية حقوق الطفل،[194]والعهد الدولي الخاص بالحقوق المدنية والسياسية،[195]واتفاقية القضاء على جميع أشكال التمييز ضد المرأة (سيداو)،[196]والاتفاقية الأوروبية بشأن حقوق الإنسان.[197]
مع ذلك فقد تقدمت تركيا بتحفظات على بعض بنود تلك المعاهدات، بما في ذلك بعض فقرات المادة 13 من العهد الدولي الخاص بالحقوق الاقتصادية والاجتماعية والثقافية بشأن الحق في التعليم. وتتحفظ تركيا على حقها في تفسير وتطبيق البنود التي تبين حقوق الأهالي في إرسال أطفالهم إلى مدارس غير حكومية بغرض ضمان التعليم الديني والأخلاقي لأطفالهم بما يتفق ومعتقداتهم الخاصة، تماشيا مع الدستور. وقد أوصت اللجنة المشرفة على إنفاذ العهد الدولي الخاص بالحقوق الاقتصادية والاجتماعية والثقافية بأن تسحب تركيا تحفظاتها بغية الامتثال بشكل أفضل للعهد ككل.[198]
على المنوال نفسه، تحفظت تركيا على حقها في تفسير وتطبيق نصوص المواد 17 و29 و30 من اتفاقية حقوق الطفل، المنصبّة على أهداف تعليم الأقليات الأصلية/القومية.[199]وتنص المعاهدتان كلتاهما على أن يكون التعليم الابتدائي "إلزاميا ومتاحا بالمجان للجميع"،[200]وأن يكون التعليم الثانوي "متاحا للجميع وفي متناولهم".[201]وبالنسبة للأطفال الذين لم يحصلوا على التعليم الابتدائي أو لم يستكملوه فإنه يتم "تشجيع التربية الأساسية أو تكثيفها".[202]كما تلتزم الحكومات أيضا بـ"اتخاذ تدابير لتشجيع الحضور المنتظم في المدارس والتقليل من معدلات ترك الدراسة".[203]
يحظر القانون الدولي التمييز على أساس الدين أو الأصل العرقي أو الاجتماعي أو غيرها.[204]وينبغي للتعليم أن ينمّي احترام "هوية الطفل الثقافية ولغته وقيمه الخاصة".[205]وبحسب لجنة الحقوق الاقتصادية والاجتماعية والثقافية،[206]وهي هيئة الخبراء الدوليين المكلفة برصد تطبيق العهد الدولي الخاص بتلك الحقوق، فإن الحظر المفروض على التمييز "لا يخضع للتنفيذ التدريجي ولا لتوافر الموارد، بل ينطبق كلية وفورا على كل جوانب التعليم".[207]
وبحسب اللجنة، فإن الحكومة التي تخفق في تزويد عدد هام من الأفراد بـ"أشكال التعليم الأساسية، تعتبر لأول وهلة متخلفة عن الوفاء بالتزاماتها"بمقتضى الحق في التعليم.
بالإضافة إلى التصديق على الاتفاقيات الدولية المفحوصة فيما سبق، أقرت تركيا الحق في التعليم في صلب قوانينها. فالمادة 42 من دستور الجمهورية التركية تنص على أنه "لا يُحرم أي شخص من الحق في التعلم والتعليم"وعلى أن "التعليم الابتدائي إلزامي لجميع المواطنين من الجنسين ومجاني في مدارس الدولة".[208]وفي 2012 تبنت الجمعية الوطنية الكبرى في تركيا مشروع قانون لإصلاح التعليم يطيل مدة التعليم الإلزامي من 8 إلى 12 عاما.[209]
ويقرر القانون التركي لسنة 2013 بشأن الأجانب والحماية الدولية، الذي دخل حيز النفاذ في أبريل/نيسان 2014، أن يتمتع المنتفعون بالحماية الدولية بحق "الوصول إلى التعليم الابتدائي والثانوي".[210]كما تقرر لائحة الحماية المؤقتة، الصادرة لاحقا في أكتوبر/تشرين الأول 2014، أنه "يجوز تزويد المنتفعين... بالتعليم"[211]وأن الأنشطة التعليمية للأجانب "ستتم داخل وخارج [المخيمات] تحت رقابة وزارة التعليم الوطني ومسؤوليتها... اتفاقا مع التشريعات ذات الصلة الصادرة عن وزارة التعليم الوطني".[212]
أما عن تعليم اللاجئين على وجه الخصوص فإن اتفاقية حقوق الطفل تنص على قيام الدول الأطراف "باتخاذ التدابير الملائمة لتكفل للطفل الذي يسعى للحصول على مركز لاجئ، أو الذي يعتبر لاجئا وفقا للقوانين والإجراءات الدولية أو المحلية المعمول بها، سواء صحبه أو لم يصحبه والداه أو أي شخص آخر، تلقي الحماية والمساعدة الإنسانية المناسبتين في التمتع بالحقوق المنطبقة الموضحة في هذه الاتفاقية وفي غيرها من الصكوك الدولية الإنسانية أو المتعلقة بحقوق الإنسان التي تكون الدول المذكورة أطرافا فيها".[213]
وتنص اتفاقية اللاجئين لسنة 1951 على أن "تمنح الدول المتعاقدة اللاجئين نفس المعاملة الممنوحة لمواطنيها في ما يخص التعليم الأولي"، وأن تمنحهم في شأن التعليم غير الأولي "أفضل معاملة ممكنة، على ألا تكون في أي حال أقل رعاية من تلك الممنوحة للأجانب عامة في نفس الظروف".[214]إلا أن تركيا عند انضمامها إلى اتفاقية اللاجئين لسنة 1951، وبروتوكولها لسنة 1967، لم تعترف للأشخاص الذين ينطبق عليهم تعريف اللاجئ ولكنهم لم يأتوا من أوروبا بصفة اللاجئ، ومن ثم فإنها لا تمنح السوريين حقوق اللاجئين.
صدّقت تركيا على أهم المعاهدات الدولية المتعلقة بعمالة الأطفال، بما فيها اتفاقية منظمة العمل الدولية بشأن الحد الأدنى لسن الاستخدام،[215]واتفاقية منظمة العمل الدولية بشأن أسوأ أشكال عمالة الأطفال،[216]واتفاقية حقوق الطفل، والعهد الدولي الخاص بالحقوق الاقتصادية والاجتماعية والثقافية. وتعترف هذه الاتفاقيات بتدني احتمالات وصول الطفل المنخرط في سوق العمل إلى التعليم اللائق.[217]علاوة على هذا فإنها تلزم الحكومات بحماية "الأطفال وصغار السن ... من الاستغلال الاقتصادي والاجتماعي"[218]ومن "أي عمل يرجح أن يكون خطيرا أو أن يؤثر سلبا في تعليم الطفل".[219]
وبموجب القانون التركي، تبلغ سن العمل القانوني الدنيا 15 عاما،[220]والسن الدنيا للأعمال الخطيرة 18 عاما.[221]إلا أن الإطار القانوني الراهن يفتقر إلى تدابير الحماية المخصصة للأطفال العاملين بدون عقود عمل، بمن فيهم العاملين في الشوارع، مما يترك تلك الفئات معرضة للاستغلال بصفة خاصة.[222]
بموجب اتفاقية سنة 1951 الخاصة بوضع اللاجئين فإن اللاجئين "المقيمين بصفة شرعية"على أراضي أحد البلدان يتمتعون بالحق في ممارسة عمل بأجر.[223]وقد قررت اللجنة التنفيذية للمفوضية السامية للاجئين أن "تعزيز الحقوق الأساسية الاقتصادية والاجتماعية، بما فيها حق التكسب من العمل، ضروري لتحقيق الاكتفاء الذاتي وتأمين أسر اللاجئين، وحيوي لعملية استعادة كرامة الشخص البشري وتحقيق حلول مستدامة لمشاكل اللاجئين".[224]ولأن تركيا تتحفظ على الاتفاقية فقد تجنبت الالتزام بمد مظلة تدابير الحماية تلك إلى اللاجئين السوريين.
ومع هذا فإن تركيا طرف في العهد الدولي الخاص بالحقوق الاقتصادية والاجتماعية والثقافية، واتفاقية القضاء على جميع أشكال التمييز العنصري، اللتين تتضمن كل منهما التزامات تتعلق بالحق في العمل، وتشجع الدول على السماح لغير مواطنيها جميعا ومنهم طالبي اللجوء، بالتمتع بحق العمل. وتعلن المادة 6 من العهد الدولي الخاص بالحقوق الاقتصادية والاجتماعية والثقافية أن الدول الأطراف "تعترف بالحق في العمل، الذي يشمل ما لكل شخص من حق في أن تتاح له إمكانية كسب رزقه بعمل يختاره أو يقبله بحرية، وتقوم باتخاذ تدابير مناسبة لصون هذا الحق".[225]تفرض الاتفاقية هذا الالتزام ضمن التزامات التحقيق المتدرج، وتسمح للدول "بأن تقرر إلى أي مدى ستضمن الحقوق الاقتصادية المعترف بها في هذا العهد لغير المواطنين".[226]إلا أن اللجنة المشرفة على الامتثال للعهد قد شددت على أنه لا يجوز للجنسية أن تحجب الوصول إلى الحقوق المكفولة بموجب العهد، وعلى أن الحق في العمل ينطبق "على الجميع بمن فيهم غير المواطنين، مثل اللاجئين وطالبي اللجوء والمحرومين من الجنسية والعمال الوافدين وضحايا الإتجار الدولي، بصرف النظر عن وضعهم القانوني ووثائقهم".[227]
وتكفل المادة 5 من اتفاقية القضاء على جميع أشكال التمييز العنصري "حق كل إنسان، دون تمييز بسبب العرق أو اللون أو الأصل القومي أو الإثني، في المساواة أمام القانون ولا سيما في التمتع... بالحق في العمل، وفي حرية اختيار نوع العمل، وفي شروط عمل عادلة مرضية، وفي الحماية من البطالة، وفي تقاضي أجر متساو عن العمل المتساوي، وفي نيل مكافأة عادلة مرضية".[228]وفي 2004 اعترفت هيئة الاتفاقية بحق الدول في التفرقة بين المواطنين وغير المواطنين، لكنها قالت إن حقوق الإنسان ينبغي، من حيث المبدأ، أن يتمتع بها جميع الأشخاص. ودعت الدول تحديدا إلى إزالة العقبات التي تحول دون التمتع بالحقوق الاقتصادية والاجتماعية والثقافية من قبل غير المواطنين في مجال التوظف،[229]واتخاذ تدابير لإزالة التمييز ضد غير المواطنين فيما يتعلق بظروف العمل وشروطه.[230]
ومن حق تركيا كدولة ذات سيادة أن تنظم الوصول إلى العمل من خلال قوانين العمل وأنظمته ذات الصلة، لكن التزاماتها الحقوقية تعني ضرورة ألا يكون هناك استبعاد شامل للاجئين من الحق في كسب العيش. والوفاء بهذه الالتزامات لن يضطر تركيا إلى منح اللاجئين حق الوصول إلى سوق العمل دون قيود، بل بالأحرى أن تضمن حصولهم على فرصة جدية لممارسة العمل بأجر في ظروف خالية من التمييز، في ظل القانون.
أجرت أبحاث هذا التقرير وكتبته ستيفاني كيم، الحاصلة على زمالة روبرت ل. برنستين في برنامج حقوق اللاجئين، وتولى تحريره بيل فريليك، مدير برنامج حقوق اللاجئين. كما راجع التقرير بيل فان إسفلد، باحث أول، وإلين مارتينيز، الباحثة بقسم حقوق الطفل، وإيما سنكلير-ويب، باحثة أولى بقسم أوروبا وآسيا الوسطى، ونديم حوري، نائب المدير التنفيذي لقسم الشرق الأوسط وشمال أفريقيا، ودانييل هاس، كبيرة محرري البرامج، وإيلينغ ريدي، مستشار قانوني أول. وتم تقديم مساعدات إخراجية من أندرو هاغ، المنسق الأول بقسم حقوق اللاجئين، وغريس تشوي، مديرة المطبوعات، وكاثي ميلز، أخصائية المطبوعات، وجوزي مارتينز، المنسق الإداري الأول.
ونود تقديم الشكر لـ إيمي راو ومؤسسة "أكزو نوبل"على سخاء دعمهما لهذا المشروع.
[1] United Nations High Commissioner for Refugees, Syria Regional Refugee Response, Turkey, http://data.unhcr.org/syrianrefugees/country.php?id=224, last updated October 2, 2015 (الاطلاع 26 أكتوبر/تشرين الأول 2015).
[2] Brookings Institution, “What Turkey’s Open-Door Policy Means for Syrian Refugees,” July 8, 2015, http://www.brookings.edu/blogs/order-from-chaos/posts/2015/07/08-turkey-... (الاطلاع 25 أكتوبر/تشرين الأول 2015).
[3] United Nations High Commissioner for Refugees, “2015 UNHCR Country Operations Profile – Turkey,” undated, http://www.unhcr.org/pages/49e48e0fa7f.html (الاطلاع 11 أغسطس/آب 2015).
[4]“UN Hails Turkey, Largest Refugee Hosting Country,” World Bulletin, June 21, 2015, http://www.worldbulletin.net/news/160970/un-hails-turkey-largest-refugee... (الاطلاع 11 أغسطس/آب 2015).
[5]“Turkey Urges World’s Help on Syrian Refugees as Spending Reaches $6 Billion,” Hurriyet Daily News, February 27, 2015, http://www.hurriyetdailynews.com/turkey-urges-worlds-help-on-syrian-refu... (الاطلاع 7 سبتمبر/أيلول 2015).
[6] Theirworld and A World at School, Partnering for a Better Future: Ensuring Educational Opportunity for All Syrian Refugee Children and Youth in Turkey, September 10, 2015, http://www.aworldatschool.org/page/-/uploads/Reports/Theirworld%20-%20Ed..., p.3 (الاطلاع 26 أكتوبر/تشرين الأول 2015).
[7] Directorate General of Migration Management, Ministry of Interior, “The Numbers of Syrians Were Announced to the Public,” August 20, 2015, http://www.goc.gov.tr/icerik6/the-numbers-of-syrians-were-announced-to-t... (الاطلاع 2 سبتمبر/أيلول 2015).
[8] The Washington Institute for Near East Policy, The Impact of Syria’s Refugees on Southern Turkey: Revised and Updated, July 2014, http://www.washingtoninstitute.org/uploads/Documents/pubs/PolicyFocus130..., p.7 (الاطلاع 11 أغسطس/آب 2015).
[9] United States Conference of Catholic Bishops, Refuge and Hope in the Time of ISIS: The Urgent Need for Protection, Humanitarian Support, and Durable Solutions in Turkey, Bulgaria, and Greece, January 2015, http://www.usccb.org/about/migration-policy/upload/Refuge-and-Hope-in-th..., p. 5. (الاطلاع 25 أكتوبر/تشرين الأول 2015).
[10]صُممت اتفاقية اللاجئين لسنة 1951 في البداية كاتفاق مؤقت لحل مسألة اللاجئين المهجرين في أوروبا نتيجة الحرب العالمية الثانية، لكن مع بروتوكول 1967، تم رفع حدودها الجغرافية والزمنية.
[11] Meltem Ineli-Ciger, “Implications of the New Turkish Law on Foreigners and International Protection and Regulation no. 29153 on Temporary Protection for Syrians Seeking Protection in Turkey,” Oxford Monitor of Forced Migration, vol. 4, no.2, December 2014, http://oxmofm.com/wp-content/uploads/2015/01/OxMo-Vol-4-No-2-Ineli-Ciger..., p.28 (الاطلاع 25 أكتوبر/تشرين الأول 2015).
[12] Brookings Institution, “Northern Exodus: How Turkey Can Integrate Syrian Refugees,” April 15, 2014, http://www.brookings.edu/research/articles/2014/04/15-turkey-integrate-s... (الاطلاع 25 أكتوبر/تشرين الأول 2015).
[13] United Nations High Commissioner for Refugees, “Frequently Asked Questions: Syrian Refugees in Turkey,” October 2013, http://www.unhcr.org.tr/uploads/root/faqenglish.pdf (الاطلاع 12 أغسطس/آب 2015). قبل اندلاع النزاع السوري في 2011، كان يوجد حوالي 527000 لاجئ فلسطيني مسجلين في سوريا؛ فر أغلبهم عام 1948، بينما وصلت المجموعات اللاحقة في 1967 و1982. United Nations Relief and Works Agency for Palestine Refugees in the Near East (UNRWA), “Where We Work - Syria,” undated, http://www.unrwa.org/where-we-work (الاطلاع 17 سبتمبر/أيلول 2015).
[14] Law on Foreigners and International Protection, No. 6458, adopted April 4, 2013, unofficial English translation available at http://www.goc.gov.tr/files/files/eng_minikanun_5_son.pdf (الاطلاع 17 سبتمبر/أيول 2015).
[15] United States Conference of Catholic Bishops, Refuge and Hope in the Time of ISIS: The Urgent Need for Protection, Humanitarian Support, and Durable Solutions in Turkey, Bulgaria, and Greece, p.5.
[16] Regulation on Temporary Protection, No. 29153, 2014, http://www.goc.gov.tr/files/files/20141022-15-1.pdf
(الاطلاع 11 أغسطس/آب 2015).
An official English language summary of the regulation is available at http://www.goc.gov.tr/files/_dokuman38.pdf (الاطلاع 11 أغسطس/آب 2015).
[17] Ineli-Ciger, “Implications of the New Turkish Law on Foreigners and International Protection and Regulation no. 29153 on Temporary Protection for Syrians Seeking Protection in Turkey,” Oxford Monitor of Forced Migration , p. 29.
[18]السابق، ص 32.
[19]السابق، ص 32-33.
[20] Ministry of National Education Circular 2014/21, art.4.
[21] Dasha Afanasieva and Umit Bektas, “No School for 400,000 Syrian Refugee Children in Turkey – Official,” Reuters, October 2, 2015, http://uk.reuters.com/article/2015/10/02/uk-mideast-crisis-turkey-education-idUKKCN0RW1WK20151002
(الاطلاع 25 أكتوبر/تشرين الأول 2015).
[22] UNICEF, Scaling Up Quality Education Provision for Syrian Children and Children in Vulnerable Host Communities: Report of the Sub-Regional Conference, 17-19 June 2014, Amman, Jordan, June 2014, http://unesdoc.unesco.org/images/0023/002338/233895e.pdf, p.9)الاطلاع 25 أكتوبر/تشرين الأول 2015).
[23] Education experts define non-formal learning as structured and intentional activities with learning objectives that do not lead to certification; it is distinguished from “informal learning,” which is non-structured and in most cases non-intentional. Jin Yang, “Recognition, Validation, and Accreditation of Non-formal and Informal Learning in UNESCO Member States,” UNESCO Institute for Lifelong Learning, 2015, http://unesdoc.unesco.org/images/0023/002326/232656e.pdf, p.9 (الاطلاع 25 أكتوبر/تشرين الأول 2015).
[24] UN Regional Refugee and Resilience Plan, "Turkey: 3RP Monthly Update – August 2014: Education,” August 2014, http://reliefweb.int/sites/reliefweb.int/files/resources/August2014dashb... (الاطلاع 25 أكتوبر/تشرين الأول 2015).
[25] United Nations Children’s Fund, Curriculum, Accreditation, and Certification for Syrian Children in Syria, Turkey, Lebanon, Jordan, Iraq and Egypt, March 2015, http://www.oosci-mena.org/uploads/1/wysiwyg/150527_CAC_for_Syrian_childr..., p.42.
( الاطلاع 17 سبتمبر/أيلول 2015).
[26]مقابلة هيومن رايتس ووتش مع مسؤول المفوضية الأممية للاجئين، أنقرة، 23 يونيو/حزيران 2015.
[27] UNICEF, Curriculum, Accreditation and Certification for Syrian Children in Syria, Turkey, Lebanon, Jordan, Iraq and Egypt, p.48.
[28] UNHCR, “Turkey External Update,” May 31, 2015, http://www.unhcr.org.tr/uploads/root /may_external_update_2015.pdf
(الاطلاع 7 سبتمبر/أيلول 2015)؛ مقابلة هيومن رايتس ووتش مع مسؤول المفوضية الأممية للاجئين، أنقرة، 23 يونيو/حزيران 2015.
[29]رسالة من سلمان إشيك، خبير مساعد في التعليم الوطني، وزراة التعليم الوطني، إلى هيومن رايتس ووتش، 87 سبتمبر/أيلول 2015.
[30]تعميم وزارة التعليم الوطني 2014/21، المادة 4.
[31]تعميم وزارة التعليم الوطني 2014/21، المادة 4 (ب).
[32]مقابلة مع جمعية "أسام"، المركز المتعدد الخدمات، إسطنبول، 9 يونيو/حزيران 2015. في المدارس العمومية التركية، تُمنح بموجب القانون تكاليف الكتب، وجمعية المعلمين والأهالي، والنشاطات المدرسية الأخرى. The World Bank, “User Fees in Primary Education,” July 2004, http://siteresources.worldbank.org/EDUCATION/Resources/278200-1099079877..., p.28 (الاطلاع 26 أكتوبر/تشرين الأول 2015).
[33] مراسَلة إلكترونية بين هيومن رايتس ووتش وإشيك طوزون، القائم بأعمال الإدارة، مبادرة إصلاح التعليم، 5 سبتمبر/أيلول 2015.
[34] Andrew Finkel, “What’s 4+4+4?”, The New York Times, March 23, 2012, http://latitude.blogs.nytimes.com/2012/03/23/turkeys-education-reform-bi... (الاطلاع 7 سبتمبر/أيلول 2015).
[35]رسالة من إشيك، 18 سبتمبر/أيلول 2015.
[36]بحسب وزارة التعليم الوطني، كان نحو 16403328 تلميذا مسجلين في المدارس التركية في 2014-2015. البيانات متوفرة من المعهد الإحصائي التركي، http://www.turkstat.gov.tr/PreTablo.do?alt_id=1018 (الاطلاع 26 أكتوبر/تشرين الأول 2015).
[37]رسالة من إشيك، 18 سبتمبر/أيلول 2015.
[38]مراسَلة إلكترونية بين هيومن رايتس ووتش وإشيك طوزون، القائم بأعمال الإدارة، مبادرة إصلاح التعليم، 5 سبتمبر/أيلول 2015.
[39]السابق.
[40] Theirworld and A World at School, Partnering for a Better Future: Ensuring Educational Opportunity for All Syrian Refugee Children and Youth in Turkey, p.11.
[41]مراسَلة إلكترونية بين هيومن رايتس ووتش وإشيك طوزون، القائم بأعمال الإدارة، مبادرة إصلاح التعليم، 5 سبتمبر/أيلول 2015.
[42] Theirworld and A World at School, Partnering for a Better Future: Ensuring Educational Opportunity for All Syrian Refugee Children and Youth in Turkey, p.11.
[43]تعميم وزارة التعليم الوطني 2014/21، المادة 3.
[44] UNICEF, Curriculum, Accreditation, and Certification for Syrian Children in Syria, Turkey, Lebanon, Jordan, Iraq and Egypt, p.43-44.
[45]مقابلة هيومن رايتس ووتش مع د. عبد الرحمن الحاج، معاون وزير التعليم في الحكومة السورية المؤقتة، إسطنبول، 8 يونيو/حزيران 2015. تأسست الحكومة السورية الانتقالية في تركيا في مارس/آذار 2014، بمجلس من الوزراء التكنوقراط. في أبريل/نيسان 2014، عينت الحكومة الانتقالية وزيرا للتعليم مع تكليف لإيجاد حلول للمصاعب التي يواجهها الطلاب السوريون في سوريا و5 دول مجاورة. الحكومة السورية المؤقتة ، "عوائق تواجه الطلاب السوريين بدول اللجوء"، 19 مايو/أيار 2014، http://syriaig.org/syr14/index.php/minstmenu/edu-mnu/1393-2014-05-19-07-... (الاطلاع 7 سبتمبر/أيلول 2015).
[46]مقابلة هيومن رايتس ووتش مع د. عبد الرحمن الحاج، معاون وزير التعليم في الحكومة السورية المؤقتة، إسطنبول، 8 يونيو/حزيران 2015.
[47]رسالة من إشيك، 18 سبتمبر/أيلول 2015.
[48]رسالة من إشيك، 18 سبتمبر/أيلول 2015.
[49] UNICEF, Curriculum, Accreditation, and Certification for Syrian Children in Syria, Turkey, Lebanon, Jordan, Iraq and Egypt, p.46.
[50] Theirworld and A World at School, Partnering for a Better Future: Ensuring Educational Opportunity for All Syrian Refugee Children and Youth in Turkey, p.14.
السابق، و UNICEF, Curriculum, Accreditation, and Certification for Syrian Children in Syria, Turkey, Lebanon, Jordan, Iraq and Egypt, p.46.
[51]السابق، و UNICEF, Curriculum, Accreditation, and Certification for Syrian Children in Syria, Turkey, Lebanon, Jordan, Iraq and Egypt, p.46.
[52]مقابلات هيومن رايتس ووتش مع وفاء ح.، إسطنبول 9 يونيو/حزيران 2015، عبير أ.، إسطنبول 9 حزيران 2015، وإبراهيم م.، إسطنبول، 10 يونيو/حزيران 2015.
[53]مقابلة هيومن رايتس ووتش مع سلمان إشيك، الخبير المساعد في التعليم الوطني، وزارة التعليم الوطني، أنقرة، 22 يونيو/حزيران 2015.
[54]مقابلة هيومن رايتس ووتش مع "أسام"، إسطنبول، 9 يونيو/حزيران 2015، "أسام"، غازي عنتاب، 17 يونيو/حزيران 2015، و"مرسي كور"، غازي عنتاب 17 يونيو/حزيران 2015.
[55]مقابلة هيومن رايتس ووتش مع آلاء و.، إسطنبول 9 يونيو/حزيران 2015.
[56] United Nations High Commissioner for Refugees, “Syria Regional Refugee Response, Turkey,” http://data.unhcr.org/syrianrefugees/country.php?id=224, last updated October 2, 2015 (الاطلاع 26 أكتوبر/تشرين الأول 2015). منذ 2 أكتوبر/تشرين الأول، كان هناك 2072290 لاجئ سوري مسجلين في تركيا، 34.2 بالمئة منهم بين 5 و17 من عمرهم.
[57]منذ أغسطس/آب 2015، كان ثمة 262134 سوري يعيشون في مخيمات اللجوء في تركيا. Directorate General of Migration Management, Ministry of Interior, “The Numbers of Syrians Were Announced to the Public,” August 20, 2015, http://www.goc.gov.tr/icerik6/the-numbers-of-syrians-were-announced-to-t... (الاطلاع 20 أغسطس/آب 2015). تقدر مفوضية اللاجئين أن 34% من اللاجئين السوريين في تركيا أعمارهم بين 5 و17. وافتراضا أنهم ممثلون بشكل متساو داخل المخيمات وخارجها، يكون 90000 تقريبا في المخيمات في سن الدراسة. بحسب وزارة التعليم الوطني، ارتاد 82422 طفل سوري المدرسة في 2014-2015، ما يمثل حوالي 90 بالمئة من عدد الأطفال في المخيمات بعمر الدراسة. رسالة من إشيك، 19 سبتمبر/أيلول 2015.
[58]من أصل 2072290 لاجئ سوري مسجلين في تركيا، يمثل الـ 262000 تقريبا في المخيمات نسبة 13 بالمئة.
[59]كان ثمة 137912 طفل سوري مسجلين في المدارس خارج المخيمات في 2014-2015. رسالة من إشيك، 18 سبتمبر/أيلول 2015.
[60] Dasha Afanasieva and Umit Bektas, “No School for 400,000 Syrian Refugee Children in Turkey – Official,” Reuters, October 2, 2015, http://uk.reuters.com/article/2015/10/02/uk-mideast-crisis-turkey-educat... (الاطلاع 25 أكتوبر/تشرين الأول 2015).
[61]مقابلة هيومن رايتس ووتش مع فاطمة أ. في مرسين، 20 يونيو/حزيران 2015.
[62] مقابلة هيومن رايتس ووتش مع علي ن. في تورغتلو، 15 يونيو/حزيران 2015.
[63]مقابلة مع نورس أ. في تورغتلو، 15 يونيو/حزيران 2015.
[64]مقابلة هيومن رايتس ووتش مع خلود أ.، إسطنبول، 9 يونيو/حزيران 2015، ونسرين م. غازي عنتاب، 18 يونيو/حزيران 2015.
[65] YUVA Association, Educational Needs Assessment for Urban Syrian Refugees in Turkey, September 2014, https://data.unhcr.org/syrianrefugees/download.php?id=7898, p.5 (الاطلاع 25 أكتوبر/تشرين الأول 2015).
[66]أفادت مفوضية اللاجئين في مايو/أيار 2015 أن أغلبية الطلاب السوريين الـ 30000 المسجلين في المدارس السورية، تسجلوا في الصفوف 1-4، لأنه كان من الأسهل على الأطفال الأصغر سنا أن يتأقلموا مع تعلم لغة ليست لغتهم الأم. UNHCR, “Turkey External Update,” May 31, 2015, http://www.unhcr.org.tr/uploads/root/may_external_update_2015.pdf, p.3 (الاطلاع 7 سبتمبر/أيلول 2015). دعمت المقابلات التي أجرتها هيومن رايتس ووتش هذا التقييم؛ الأطفال الذين ذكروا أن اللغة تشكل حاجزا أو صعوبة كانوا بعمر 13 أو أكبر.
[67]مقابلة هيومن رايتس ووتش مع مدرس ابتدائي، إسطنبول، 11 يونيو/حزيران 2015.
[68]مقابلات هيومن رايتس ووتش مع هيثم م.، إزمير 14 يونيو/حزيران، رنا ح.، إسطنبول، 8 يونيو/حزيران 2015، وحسين م.، إزمير، 14 يونيو/حزيران 2015.
[69]مقابلة هيومن رايتس ووتش مع "أسام"، إسطنبول، 9 يونيو/حزيران 2015.
[70] Dawn Chatty, Hashem Ahmadzadeh, Metin Çorabatır, Jalal Al Husseini, Leen Hashem, Sarah Wahby, University of Oxford Refugee Studies Centre, “Ensuring Quality Education for Young Refugees from Syria (12-25 Years): A Mapping Exercise,” September 19, 2014, http://www.rsc.ox.ac.uk/files/publications/other/rr-syria-youth-educatio..., p.58. (الاطلاع 25 أكتوبر/تشرين الأول 2014).
[71]مقابلة هيومن رايتش ووتش مع سلمان إشيك، 22 يونيو/حزيران 2015.
[72]رسالة من إشيك، 18 سبتمبر/أيلول 2015.
[73] UN Regional Refugee and Resilience Plan, “Turkey: 3RP Monthly Update – April 2015: Education,” April 2015, http://reliefweb.int/report/turkey/turkey-3rp-monthly-update-april-2015-..., “Turkey: 3RP Monthly Update – May 2015: Education,” May 2015, (الاطلاع 25 أكتوبر/تشرين الأول 2015)؛http://reliefweb.int/report/turkey/turkey-3rp-monthly-update-may-2015-ed... (الاطلاع 25 أكتوبر/تشرين الأول 2015)؛ و “Turkey: 3RP Monthly Update – June 2015: Education,” June 2015 http://reliefweb.int/report/turkey/turkey-3rp-monthly-update-june-2015-e.... (الاطلاع 25 أكتوبر/تشرين الأول 2015).
[74]مقابلة هيومن رايتس ووتش مع مدرس ابتدائي، إسطنبول، 11 يونيو/حزيران 2015.
[75]مقابلات هيومن رايتس ووتش مع "أسام"، إسطنبول، 9 يونيو/حزيران 2015؛ اللجنة السورية للتعليم، إسطنبول، 12 يونيو/حزيران؛ "أسام"، غازي عنتاب، 17 يونيو/حزيران 2015؛ و"مرسي كور"، غازي عنتاب 17 يونيو/حزيران 2015.
[76] United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization (UNESCO), “Functional Adult Literacy and Women’s Support Programme, Country Profile: Turkey,” undated, http://www.unesco.org/uil/litbase/?menu=4&programme=141(الاطلاع 25 أكتوبر/تشرين الأول 2015).
[77]مقابلة هيومن رايتس ووتش مع عائشة أ.، إزمير، 13 يونيو/حزيران 2015.
[78]مقابلة هيومن رايتس ووتش مع عمر أ.، إزمير، 13 يونيو/حزيران 2015.
[79]مقابلة هيومن رايتس ووتش مع جابر ح.، تورغتلو، 15 يونيو/حزيران 2015.
[80]مقابلة هيومن رايتس ووتش مع رنا ح.، إسطنبول، 9 يونيو/حزيران 2015.
[81]مقابلة هيومن رايتس ووتش مع رشا ح.، إزمير، 13 يونيو/حزيران 2015.
[82]مقابلات هيومن رايتس ووتش مع محمد م.، سمير م.، وأبو محمد، إزمير، 14 يونيو/حزيران 2015. منذ 1 يوليو/تموز، 2015، حُدد الحد الأدنى للأجور في تركيا بـ 1000 ليرة تركية (تقريبا 257 دولار أمريكي) في الشهر. وقت المقابلات، كان الحد الأدنى 949 ليرة تركية (حوالي 339 دولار أمريكي). “Minimum Wage to Increase 6+6 Percent in 2015,” Daily Sabah, December 30, 2014, http://www.dailysabah.com/economy/2014/12/30/labor-minister-reveals-mini... (الاطلاع 16 سبتمبر/أيلول 2015).
[83]مقابلة هيومن رايتش ووتش مع محمد م.، إزمير، 14 يونيو/حزيران 2015.
[84]مقابلة هيومن رايتش ووتش مع سمير م.، إزمير، 14 يونيو/حزيران 2015.
[85]مقابلة هيومن رايتش ووتش مع أبو سمير، إزمير، 14 يونيو/حزيران 2015.
[86]تعميم وزارة التعليم الوطني التركية 2014/21، المادة 6 (ج)، تحتفظ هيومن رايتش ووتش بالترجمة غير الرسمية.
[87]مقابلة هيومن رايتش ووتش مع فاطمة أ.، تورغتلو، 16 يونيو/حزيران 2015.
[88]مقابلة هيومن رايتش ووتش مع فاطمة وعبير أ.، تورغتلو، 16 يونيو/حزيران 2015.
[89] UNHCR, Improving Access to Education for Asylum-Seeker, Refugee Children and Adolescents in Central Europe, July 2011, http://www.unhcr-centraleurope.org/_assets/files/content/what_we_do/_pdf... (الاطلاع 7 سبتمبر/أيلول 2015).
[90]مقابلة هيومن رايتش ووتش مع "أسام"، إسطنبول، 9 يونيو/حزيران 2015.
[91]مقابلة هيومن رايتش ووتش مع روان ب.، إسطنبول، 9 يونيو/حزيران 2015.
[92]مقابلة هيومن رايتش ووتش مع سارة ح.، تورغتلو، 16 يونيو/حزيران 2015.
[93]يمكن تلقي مساهمات الأهل لتمويل المعدات الإضافية من خلال جمعية الأهل في المدرسة.Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD), Education Policy Outlook: Turkey, October 2013, http://www.oecd.org/edu/EDUCATION%20POLICY%20OUTLOOK%20TURKEY_EN.pdf p.17 (الاطلاع 12 أغسطس/آب 2015). قالت عائلتان لـ هيومن رايتش ووتش إنهما دفعتا "رسوم نشاطات مدرسية"إضافية لإدارة المدارس التي يرتادها أطفالهما. مقابلة هيومن رايتش ووتش مع ودعت س.، إزمير، 13 حزيران/يونيو 2015، هيثم س.، إزمير، 14 يونيو/حزيران 2014. قال أحد الأهالي في إسطنبول إن جميع الأهالي في مدرسة ابنته الابتدائية في إسطنبول مضطرين لدفع 100 ليرة تركية في الشهر بدل الوجبات التي تقدمها المدرسة. مقابلة هيومن رايتس ووتش مع خلود أ.، إسطنبول، 11 يونيو/حزيران 2015.
[94] UN Committee on the Rights of the Child, “Consideration of Reports Submitted by States Parties under Article 44 of the Convention: Concluding Observations, Turkey,” July 20, 2012, CRC/C/TUR/CO-2-3, http://www2.ohchr.org/english/bodies/crc/docs/co/CRC_C_TUR_CO_2-3.pdf, para. 58 (الاطلاع 26 أكتوبر/تشرين الأول 2015).
[95]مقابلة هيومن رايتس ووتش مع نسرين ك.، غازي عنتاب، 18 يونيو/حزيران 2015.
[96]مقابلة هيومن رايتس ووتش مع أم محمد، غازي عنتاب، 17 يونيو/حزيران 2015.
[97]السابق.
[98]وجدت دراسة من إعداد "أسام"عن الحالات السورية التي تهتم بها أن ولدا واحدا على الأقل من كل أسرة يعمل. United States Conference of Catholic Bishops, Refuge and Hope in the Time of ISIS: The Urgent Need for Protection, Humanitarian Support, and Durable Solutions in Turkey, Bulgaria, and Greece, p.6.
[99] United Nations Children’s Fund, Under Siege: The Devastating Impact on Children of Three Years of Conflict in Syria, March 2014, http://www.unicef.org/publications/index_72815.html, p.5 (الاطلاع 12 أغسطس/آب 2015).
[100] Constanze Letsch, “Syrian Refugees Trigger Child Labour Boom in Turkey,” The Guardian, September 2, 2014, http://www.theguardian.com/law/2014/sep/02/syria-refugees-child-labour-t... (الاطلاع 11 أغسطس/آب 2015).
[101]يحصل تشغيل الأطفال غالبا في القطاع غير الرسمي وهو صعب التتبع. Dominique Soguel, “How Turkey is Tackling Child Labor in Hazelnut Harvesting,” Christian Science Monitor, September 7, 2015, http://www.csmonitor.com/World/Middle-East/2015/0907/How-Turkey-is-tackl... (الاطلاع 14 أكتوبر/تشرين الأول 2015). بالإضافة إلى ذلك، يمنع الضعف في نظام الرقابة مراقبة عمالة الأطفال بشكل فعال. Furthermore, deficiencies in the labor inspection system inhibits effective monitoring of child labor. United States Department of Labor, Bureau of International Labor Affairs, “2014 Findings on the Worst Forms of Child Labor: Turkey,” undated, http://www.dol.gov/ilab/reports/child-labor/turkey.htm (الاطلاع 25 أكتوبر/تشرين الأول 2015).
[102] UN Committee on the Rights of the Child, “Consideration of Reports Submitted by States Parties under Article 44 of the Convention: Concluding Observations, Turkey,” July 20, 2012.
[103] Labor Act of Turkey, No.4857, enacted May 22, 2003, Article 71.
[104] Regulation on the Principles and Procedures Governing the Employment of Child and Young Workers, 25425, enacted April 6, 2004.
[105] United States Department of Labor, Bureau of International Labor Affairs, “2014 Findings on the Worst Forms of Child Labor: Turkey.”
[106]اتفاقية منظمة العمل الدولية رقم 138 بخصوص العمر الأدنى للقبول في العمل، تم تبنيها في 26 يونيو/حزيران 1973، 1015 U.N.T.S. 297. تم تفعيلها في 19 يونيو/حزيران 1976، وصادقت عليها تركيا في 30 أكتوبر/تشرين الأول 1998.
[107]إتفاقية منظمة العمل الدولية رقم 182 بخصوص حظر أسوأ أشكال عمالة الأطفال والعمل الفوري لإزالتها، تم تبنيها في 17 يونيو/حزيران 1999، . 38 I.L.M. 1207تم تفعيلها في 2 سبتمبر/أيلول 1990، وصادقت عليها تركيا في 9 ديسمبر/كانون الأول 1994.
[108]إتفاقية حقوق الطفل، G.A. res. 44/25, U.N. Doc. A/44/49، تم تفعيلها في 2 سبتمبر/أيلول 1990، وصادقت عليها تركيا في 9 ديسمبر/كانون الأول 1994.
[109]العهد الدولي الخاص بالحقوق الاقتصادية والاجتماعية والثقافية، G.A. res. 2200A (XXI), 993 U.N.T.S. 3، تم تفعيله في 3 يناير/كانون الثاني 1976، وصادقت عليه تركيا في 23 سبتمبر/أيلول 2003.
[110]الاتفاقية الدولية للقضاء على جميع أشكال التمييز العنصري، G.A. res. 2106 (XX) of 21, 660 U.N.T.S. 195، تم تفعيلها في 4 يناير/كانون الثاني 1969، وصادقت عليها تركيا في 16 سبتمبر/أيلول 2002. في التوصية 30، تدعو اللجنة جميع الدول الأعضاء إلى اتخاذ إجراءات لمنع التمييز ضد غير المواطنين في ما يتعلق بظروف العمل ومتطلباته، بما في ذلك قواعد العمل وممارساته مع أهداف أو نتائج تمييزية، وإلى الاعتراف بأن جميع الأفراد لهم حق التمتع بحقوق العمل والتوظيف. مراجعة: Discrimination against Non-citizens (Sixty-fourth session, 2004), U.N. Doc. CERD/C/64/Misc.11/rev.3 (2004), paras. 33 and 35
[111] Chatty, et al, University of Oxford Refugee Studies Centre, “Ensuring Quality Education for Young Refugees from Syria (12-25 Years): A Mapping Exercise,” September 19, 2014, p. 57.
[112]في سوريا، يعرّف "الأيتام"على أنهم أطفال بدون والد عوض عن الأطفال بدون كلا الوالدين، يعيشون في بعض الأحيان في مؤسسات تعرف بالعامية بـ "الميتم".
[113]مقابلات هيومن رايتس ووتش مع ربوة أ. ورضوان أ.، غازي عنتاب، 18 يونيو/حزيران 2015.
[114]Turkish Statistical Institute, “Education Statistics,” undated, http://www.turkstat.gov.tr/UstMenu.do?metod=temelist (الاطلاع 12 أغسطس/آب 2015). في العام الدراسي 2014-2015، أفادت الحكومة أن نسبة التسجيل في المرحلة الابتدائية بلغت 96.3 بالمئة، وفي الإعدادية 94.35 بالمئة، وفي الثانوية 79.37 بالمئة.
[115] Fair Labor Association, “Issue Brief: Syrian Refugees Working in Turkey,” September 2014, http://www.fairlabor.org/sites/default/files/documents/reports/september... (الاطلاع 11 أغسطس/آب 2015).
[116]مقابلة هيومن رايتس ووتش مع روجين م.، إزمير، 13 يونيو/حزيران 2015.
[117]مقابلة هيومن رايتس ووتش مع أم خليل، إسطنبول، 11 يونيو/حزيران 2015.
[118]مقابلة هيومن رايتس ووتش مع فاطمة م.، مرسين، 20 يونيو/حزيران 2015.
[119]“Turkey’s Minimum Wage at Lower End of OECD Spectrum,” Today’s Zaman, May 9, 2015, http://www.todayszaman.com/anasayfa_turkeys-minimum-wage-at-lower-end-of... (الاطلاع 11 أغسطس/آب 2015).
[120]لوائح الحماية المؤقتة، رقم 29153، 2014، المادتين 29 (1) و(2). تتوفر اللوائح باللغى التركية في: http://www.goc.gov.tr/files/files/20141022-15-1.pdf (الاطلاع 11 أغسطس/آب 2015). يتوفر موجز رسمي بالإنغليزية في http://www.goc.gov.tr/files/_dokuman38.pdf (الاطلاع 11 أغسطس/آب 2015).
[121]ثائر عباس، "هويات مؤقتة وأذونات عمل للاجئين السوريين في تركيا"، الشرق الأوسط، 13 نوفمبر/تشرين الثاني 2014 (الاطلاع 6 سبتمبر/أيلول، 2015)؛ “Syrian Refugees Get to Work in Turkey,” Al-Monitor, July 22, 2014, http://www.al-monitor.com/pulse/politics/2014/07/syrian-refugees-turkey-... (الاطلاع 7 سبتمبر/أيلول 2015).
[122] Dasha Afanasieva and Umit Bektas, “No School for 400,000 Syrian Refugee Children in Turkey – Official,” Reuters, October 2, 2015, http://uk.reuters.com/article/2015/10/02/uk-mideast-crisis-turkey-educat... (الاطلاع 25 أكتوبر/تشرين الأول 2015).
[123]مقابلة هيومن رايتش ووتش مع أبو أحمد، إزمير، 14 يونيو/حزيران 2015.
[124]مقابلة هيومن رايتس ووتش مع إبراهيم أ.، مرسين، 20 يونيو/حزيران 2015.
[125]مقابلة هيومن رايتس ووتش مع أم عمر، مرسين، 20 يونيو/حزيران 2015.
[126]السابق.
[127] Organisation for Economic Co-operation and Development (OECD), Education Policy Outlook: Turkey, October 2013, http://www.oecd.org/edu/EDUCATION%20POLICY%20OUTLOOK%20TURKEY_EN.pdf, p. 6 (الاطلاع 12 آب/أغسطس 2015).
[128] Turkish Statistical Institute, “Education Statistics,” http://www.turkstat.gov.tr/UstMenu.do?metod=temelist (الاطلاع 12 آب/أغسطس 2015).
[129]مقابلة هيومن رايتس ووتش "أسام"، غازي عنتاب، 17 يونيو/حزيران 2015.
[130]السابق.
[131] United Nations Children’s Fund, Child Labour and UNICEF in Action: Children at the Centre, May 2014 http://www.unicef.org/protection/files/Child_Labour_and_UNICEF_in_Action... (الاطلاع 4 سبتمبر/أيلول 2015).
[132]السابق، ص 8-9.
[133]مقابلة هيومن رايتس ووتش مع "مرسي كور"، غازي عنتاب، 17 يونيو/حزيران 2015.
[134]مقابلة هيومن رايتس ووتش مع خملين ر.، إزمير، 9 يونيو/حزيران 2015.
[135]مقابلة هيومن رايتس ووتش مع أم أ.، إسطنبول، 17 يونيو/حزيران 2015.
[136]مقابلة هيومن رايتس ووتش مع خلود أ.، إسطنبول، 9 يونيو/حزيران 2015.
[137]مقابلة هيومن رايتس ووتش مع نبيل ن.، تورغتلو، 17 يونيو/حزيران 2015.
[138]مقابلة هيومن رايتس ووتش مع فاطمة ح.، تورغتلو، 16 يونيو/حزيران 2015.
[139]مقابلة هيومن رايتس ووتش مع حسن ب.، تورغتلو، 16 يونيو/حزيران 2015.
[140]مقابلة هيومن رايتس ووتش مع رنا ح.، إسطنبول، 9 يونيو/حزيران 2015.
[141] Education International, Education for Refugee and Asylum Seeking Children in OECD Countries: Case Studies from Australia, Spain, Sweden, and the United Kingdom, March 2010, http://download.ei-ie.org/Docs/WebDepot/EIResearch_Paloma_Eng_final_med.pdf (الاطلاع 25 أكتوبر/تشرين الأول 2015).
Madeleine Arnot and Halleli Pinson, “The Education of Asylum-Seeker & Refugee Children: A Study of LEA and School Values, Policies and Practices,” University of Cambridge, July 2005, https://www.educ.cam.ac.uk/people/staff/arnot/AsylumReportFinal.pdf. (الاطلاع 25 أكتوبر/تشرين الأول 2015).
[142] UNICEF, Curriculum, Accreditation and Certification for Syrian Children in Syria, Turkey, Lebanon, Jordan, Iraq and Egypt, p.53.
[143] UNHCR, Refugee Education: A Global Review, November 2011, http://www.unhcr.org/4fe317589.html, p.62 (الاطلاع 25 أكتوبر 2015).
[144]السابق، ص 63.
[145]السابق، ص 55-56.
[146]مقابلة هيومن رايتس ووتش مع عبير ل.، تورغتلو، 16 يونيو/حزيران 2015.
[147]مقابلات هيومن رايتس ووتش مع رُلى ك.، إسكندرون (عبر الهاتف)، 11 يونيو/حزيران 2015؛ وعزيزة ب.، غازي عنتاب، 18 يونيو/حزيران 2015.
[148]مقابلات هيومن رايتس ووتش مع ربوة ر.، غازي عنتاب، 18 يونيو/حزيران 2015؛ وندى م.، غازي عنتاب، 19 يونيو/حزيران 2015. المقابلات مع منظمات غير حكومية أكدت هذا الزعم. مقابلات هيومن رايتس ووتش مع "أسام"، غازي عنتاب، 17 يونيو/حزيران، و"مرسي كور"، غازي عنتاب، 17 يونيو/حزيران 2015.
[149]مقابلة هيومن رايتس ووتش مع رُلى ك.، إسكندرون (عبر الهاتف)، 11 يونيو/حزيران 2015.
[150]مقابلة هيومن رايتس ووتش مع د. عبد الرحمن الحاج، معاون وزير التعليم، الحكومة السورية الانتقالية، إسطنبول، 8 يونيو/حزيران 2015.
[151]مقابلة هيومن رايتس ووتش مع عزيزة ب.، غازي عنتاب، 18 يونيو/حزيران 2015.
[152]السابق.
[153]السابق.
[154]مقابلة هيومن رايتس ووتش مع إيمان ح.، مرسين، 20 يونيو/حزيران 2015.
[155]مقابلة هيومن رايتس ووتش مع "أسام"المركز المتعدد الخدمات، إسطنبول 9 يونيو/حزيران 2015.
[156]تعميم وزارة التعليم الوطني، 2014/21، المادة (2).
[157]مقابلة هيومن رايتس مع سلمان إشيك، الخبير المساعد في التعليم الوطني، وزارة التعليم الوطني، أنقرة، 22 يونيو/حزيران 2015.
[158]مقابلة هيومن رايتس ووتش مع مدير مركز تعليم سوري مؤقت، إسطنبول، 10 يونيو/حزيران 2015.
[159] UN Regional Refugee and Resilience Plan, “3RP Turkey Monthly Update, March 2015: Education,” March 31, 2015, http://reliefweb.int/sites/reliefweb.int/files/resources/3RPEducationDas... (الاطلاع 12 أغسطس/آب 2015).
[160]مقابلة هيومن رايتس ووتش مع مسؤول في المفوضية الأممية للاجئين، أنقرة، 23 يونيو/حزيران 2015.
[161]مقابلة هيومن رايتس ووتش مع "مرسي كور"، غازي عنتاب، 17 يونيو/حزيران 2015.
[162]مقابلة هيومن رايتس ووتش مع "مرسي كور"، غازي عنتاب، 17 يونيو/حزيران 2015.
[163] Chatty, et al, University of Oxford Refugee Studies Centre, “Ensuring Quality Education for Young Refugees from Syria (12-25 Years): A Mapping Exercise,” p. 57.
[164]السابق.
[165]السابق.
[166]السابق.
[167]السابق.
[168]في أواخر العام 2014، قامت اليونسيف من خلال بروتوكول مع وزارة التعليم ومصرف البريد والاتصالات بدعم المعلمين المتطوعين من خلال حوافز مادية. تدفع هذه الحوافز للمعلمين العاملين في المجتمعات المضيفة ومخيمات اللاجئين. Turkey 3RP Monthly Update – April 2015: Education.
[169]مقابلة هيومن رايتس ووتش مع مدير سابق لمركز تعليم سوري مؤقت، غازي عنتاب، 17 يونيو/حزيران 2015.
[170]مقابلة هيومن رايتس ووتش مع مدير مركز تعليم سوري مؤقت، إسطنبول، 10 يونيو/حزيران 2015.
[171]مقابلة هيومن رايتس ووتش مع شذى بركات، إسطنبول، 12 يونيو/حزيران 2015.
[172] UNICEF, Scaling Up Quality Education Provision for Syrian Children and Children in Vulnerable Host Communities: Report of the Sub-Regional Conference, 17-19 June 2014, Amman, Jordan, p.11.
[173]السابق، ص 17.
[174] UNICEF, Curriculum, Accreditation and Certification for Syrian Children in Syria, Turkey, Lebanon, Jordan, Iraq and Egypt, p.53
[175] Ministry of National Education, “Press Statement,” August 21, 2015, http://www.meb.gov.tr/basin-aciklamasi/haber/9360/en (الاطلاع 25 اكتوبر/تشرين الأول 2015).
[176]مقابلة هيومن رايتس ووتش مع شذى بركات، إسطنبول، 12 يونيو/حزيران 2015.
[177]السابق.
[178]مقابلة هيومن رايتس ووتش مع منال ب.، إسطنبول، 9 يونيو/حزيران 2015.
[179]بناء على نسب التسجيل المعدلة من العام 2010. UNESCO Institute for Statistics, “Education Statistics for the Syrian Arab Republic,” undated, http://data.uis.unesco.org/Index.aspx?DataSetCode=EDULIT_DS# (الاطلاع 12 أغسطس/آب 2015).
[180] United Nations Children’s Fund, Education Under Fire: How Conflict in the Middle East is Depriving Children of Their Schooling, September 3, 2015, http://www.unicef.org/mena/Education_Under_Fire.pdf (الاطلاع 17 سبتمبر/أيلول 2015).
Under Siege: The Devastating Impact on Children of Three Years of Conflict in Syria, March 2014, http://www.unicef.org/publications/index_72815.html(الاطلاع 12 أغسطس/آب 2015).
[181] Save the Children, The Cost of War: Calculating the Impact of the Collapse of Syria’s Education System on the Country’s Future, March 2015, http://reliefweb.int/report/syrian-arab-republic/cost-war-calculating-im... (الاطلاع 25 أكتوبر/تشرين الأول 2015).
[182]السابق.
[183]لم تقابل هيومن رايتس ووتش أي عائلة لاجئة اختبر أطفالها الزواج المبكر، لكن مراقبين ومنظمات غير حكومية أخرى أفادوا أن الزواج المبكر يحدث في تركيا بمعدلات تثير القلق. مراجعة: Save the Children, The Cost of War: Calculating the Impact of the Collapse of Syria’s Education System on the Country’s Future, March 2015, http://reliefweb.int/report/syrian-arab-republic/cost-war-calculating-im... p.16 (الاطلاع 17 سبتمبر/أيلول 2015)؛
Oriol Andrés Gallart, “Many Child Marriages Among Syrian Refugees Driven by Economics,” Middle East Eye, July 21, 2015, http://www.middleeasteye.net/in-depth/features/early-marriage-between-tr... (الاطلاع 17 سبتمبر/أيلول 2015).
[184] Phillip Price, “Education in Emergencies: Benefits, Best Practices, and Partnerships,” University of Denver, 2011, http://www.du.edu/korbel/crric/media/documents/philprice.pdf p.4 (الاطلاع 16 سبتمبر/أيلول 2015).
[185] UNICEF, Scaling Up Quality Education Provision for Syrian Children and Children in Vulnerable Host Communities: Report of the Sub-Regional Conference, 17-19 June 2014, Amman, p.10.
[186] No Lost Generation: Protecting the Futures of Children Affected by the Crisis in Syria, Strategic Overview, January 2014, http://www.unicef.org/appeals/files/No_Lost_Generation_Strategic_Overvie..., p.1 (الاطلاع 25 أكتوبر/تشرين الاول 2015).
[187]السابق، ص 5.
[188]السابق ص 11.
[189]السابق ص 6.
[190] UN Regional Refugee and Resilience Plan, 3RP Regional Progress Report, June 2015, http://www.3rpsyriacrisis.org/wp-content/uploads/2015/06/3RP-Progress-Re..., p.19. (الاطلاع 25 أكتوبر/تشرين الأول 2015).
[191]مقابلات هيومن رايتس ووتش مع أمال أ. وعلي أ.، مرسين 20 يونيو/حزيران 2015.
[192]السابق.
[193]العهد الدولي الخاص بالحقوق الاقتصادية والاجتماعية والثقافية، G.A. res. 2200A (XXI), 993 U.N.T.S. 3، تم تفعيله في 3 يناير/كانون الثاني 1976، وصادقت عليه تركيا في 23 سبتمبر/أيلول 2003.
[194]اتفاقية حقوق الطفل، res. 44/25, U.N. Doc. A/44/49 ، تم تفعيله في 2 سبتمبر/أيلول 1990، وصادقت عليه تركيا في 9 ديسمبر/كانون الأول 1994.
[195]العهد الدولي الخاص بالحقوق المدنية والسياسية، G.A. res. 2200A (XXI), 999 U.N.T.S. 171، تم تفعيله في 23 مارس/آذار 1976، وصادقت عليه تركيا في 23 سبتمبر/أيلول 2003.
[196]اتفاقية القضاء على جميع أشكال التمييز ضد المرأة (السيداو)، G.A. res. 34/180، تم تفعيلها في 3 سبتمبر/أيلول 1981، وصادقت عليها تركيا في 20 ديسمبر/كانون الأول 1985.
[197]اتفاقية حماية حقوق الإنسان والحريات الأساسية، 213 U.N.T.S. 222، تم تفعيلها في 3 سبتمبر/أيلول 1953، وصادفت عليها تركيا في 18 مايو/أيار 1954.
[198] Committee on Economic, Social and Cultural Rights, Concluding observations of the Committee on Economic, Social and Cultural Rights: Turkey, May 2011, E/C.12/TUR/CO/1, para. 6.
[199]تنص المادة 30 على أنه في البلدان حيث توجد اقليات إثنية، دينية أو لغوية، أو أشخاص من انتماءات أصلية، لا يحرم الطفل أو الطفلة من مثل هذه الأقلية أو المجتمع الأصلي من الحق، في المجتمع المحلي مع الأعضاء الآخرين، من التمتع بثقافته أو ثقافتها، واعتناق دينه أو دينها وممارسته، أو استعمال لغته أو لغتها.
[200]العهد الدولي الخاص بالحقوق الاقتصادية والاجتماعية والثقافية، المادة 13 (2) (أ)؛ اتفاقية حقوق الطفل، المادة 28 (1)
[201]العهد الدولي الخاص بالحقوق الاقتصادية والاجتماعية والثقافية، المادة 13 (2) (ب)؛ اتفاقية حقوق الطفل، المادة 28 (1)
[202]العهد الدولي الخاص بالحقوق الاقتصادية والاجتماعية والثقافية، المادة 13 (2) (د)
[203]اتفاقية حقوق الطفل، المادة 28 (1) (ه)
[204]مثلا، اتفاقية حقوق الطفل، المادة 2
[205]السابق، المادة 29 (1) (ج)
[206]Committee on Economic Social and Cultural Rights (CESCR), General Comment 13, “The right to education (Art. 13),” E/C. 12/1999/10, para. 31.
[207]CESCR, General Comment 3, “The nature of states parties obligations (Art. 2, para. 1),” 1990, E/1991/23. See also, Committee on the Rights of the Child, General Comment 7, “Implementing Child Rights in early Childhood,” 2005, CRC/C/GC/7/Rev.1 ("التمييز المحتمل في ما خص وصول الأطفال الصغار إلى الخدمات ذات الجودة يبقى تحديدا موضع قلق، لاسيما حيث الصحة والتعليم والرعاية الاجتماعية والخدمات الأخرى لا تتوفر بشكل عام ويتم تزويدها من قبل مزيج من المنظمات الحكومية والخاصة والخيرية").
[208]دستور جمهورية تركيا، المادة 42.
[209]“Education Reform Bill Passes in Turkish Parliament,” Hurriyet Daily News, Ankara, March 30, 2012, http://www.hurriyetdailynews.com/education-reform-bill-passes-in-turkish... (الاطلاع 12 أغسطس/آب 2015).
[210]قانون بشأن الأجانب والحماية الدولية، رقم 6458، تم تبنيه في 4 أبريل/نيسان 2013، تم تفعيله في أبريل/نيسان 2014، المادة 89.
[211]لوائح الحماية المؤقتة، رقم 29153، 2014، المادة 26، متوفر باللغة التركية في: http://www.goc.gov.tr/files/files/20141022-15-1.pdf (الاطلاع 11 أغسطس/آب 2015). ترجمة رسمية وملخصة متوفرة: http://www.goc.gov.tr/files/_dokuman38.pdf (الاطلاع 11 أغسطس/آب 2015).
[212]السابق، المادة 28.
[213]اتفاقية حقوق الطفل، المادة 22.
[214] الاتفاقية الخاصة بوضع اللاجئين، تم تفعيلها في 22 أبريل/نيسان 1954، المادة 22.
[215]الاتفاقية بشأن الحد الأدنى لسن الاستخدام (تم تفعيلها في 19 يونيو/حزيران 1976) صادقت عليها تركيا في 30 أكتوبر/تشرين الأول 1998.
[216]الاتفاقية بشأن حظر أسوأ أشكال عمل الأطفال والإجراءات الفورية للقضاء عليها (تم تفعيلها في 19 نوفمبر/تشرين الثاني 2000)، صادقت عليها تركيا في 2 أغسطس/آب 2001.
[217]CESCR, General Comment 13, “The right to education (Art. 13),” E/C. 12/1999/10;؛ أيضا الاتفاقية بشأن حظر أسوأ أشكال عمل الأطفال المادة 7(2).
[218]العهد الدولي بشأن الحقوق السياسية، المادتان 7 و10.
[219]اتفاقية حقوق الطفل، المادو 32.
[220]المادة 71 من قانون العمل التركي، رقم 4857، تم تفعيله في 22 مايو/أيار 2003.
[221]لوائح بشأن طرق ومبادئ توظيف الأطفال والعمال الصغار، 25425، تم تفعيلها في 6 أبريل/نيسان 2004.
[222] U.S. Department of Labor 2014 Findings on the Worst Forms of Child Labor, Turkey
[223]اتفاقية اللاجئين 1951، المادة 17.
[224] UNHCR Executive Committee, General Conclusion on International Protection No. 50 (XXXIX) (Oct. 10, 1998), http://www.unhcr.org/3ae68c9510.html
[225]العهد الدولي بشأن الحقوق السياسية، المادة 6.
[226]العهد الدولي بشأن الحقوق السياسية، المادة 2.
[227] UN Committee on Economic Social, and Cultural Rights, General Comment No. 20, U.N. Doc. E/C.12/GC/20 (2009), para. 30.
[228]الاتفاقية الدولية للقضاء علي جميع أشكال التمييز العنصري، تم تبنيها في 21 ديسمبر/كانون الأول 1965، 1965, G.A. Res. 2106 (XX), annex, 20 U.N. GAOR Supp. (No. 14) at 47, U.N. Doc. A/6014 (1966), 660 U.N.T.S. 195، تم تفعيلها في 4 يناير/كانون الثاني 1969، صادقت عليها تركيا في 16 سبتمبر/أيلول 2002.
[229] N Committee on the Elimination of Racial Discrimination, General Recommendation No.30, CERD/C/64/Misc.11/rev.3 (2004), para. 29.
[230]السابق، الفقرة 33.
الكثافة السكانية للاجئين السوريين في تركيا
إذا مرض الشخص فبوسعه الحصول على العلاج والتحسن. لكن إذا لم يذهب الطفل إلى المدرسة فسوف يؤدي هذا إلى مشاكل كبيرة في المستقبل ـ سينتهي به المطاف في الشارع، أو العودة إلى سوريا للموت في المعارك، أو التحول إلى متطرف، أو الموت في البحر أثناء محاولة الوصول إلى أوروبا.
ـ شذى بركات، مؤسِسة أحد المراكز المؤقتة لتعليم السوريين في اسطنبول، ووالدة صبي توفي في سن 16 سنة في 2012، عند عودته إلى سوريا للقتال في صفوف المعارضة بعد إخفاقه في إيجاد فرصة للتعليم في تركيا.
الآن بعد عجزي عن الذهاب إلى المدرسة صار الوضع شاقا ويصعب التعود عليه. أعمل أحيانا، أحل محل شقيقتيّ في المصنع. عندما أتخيل مستقبلي، لا أرى شيئا.
ـ رشا، 16 سنة، التي عجزت عن الالتحاق بالمدرسة عند وصولها إلى إزمير في تركيا، من القامشلي في سوريا في أغسطس/آب 2013، لافتقارها إلى تصريح إقامة. ولعجزها عن التحدث بالتركية، لم تستطع اللحاق بنظيراتها في الصف العاشر، كما لم يسمح لها بالتراجع إلى صف أدنى.
لم يذهب محمد، الذي يبلغ التاسعة، إلى المدرسة منذ 2012، حينما استولت جماعة مسلحة على مدرسته في ريف حلب. وتقيم أسرته، التي فرت إلى مدينة مرسين التركية الساحلية في مطلع 2015، في شقة صغيرة خالية من الأثاث، حيث تنام على الأرض.
محمد، الذي كان يفترض أن يكون في الصف الثالث الآن، يفتقد الذهاب إلى المدرسة. "كنت من الأوائل في صفي، وكنت أحب تعلم القراءة. لكننا الآن لا نملك حتى الكتب، أو أي شيء يتيح لي الدراسة بمفردي". يعمل في مناوبات يومية تستمر 11 ساعة في ورشة للملابس، يتقاضى فيها 50 ليرة تركية (حوالي 18 دولار أمريكي) في الأسبوع.
هذا التقرير هو الأول في سلسلة من 3 أجزاء تتصدى لقضية وصول أطفال اللاجئين السوريين في سن الدراسة إلى التعليم في تركيا والأردن ولبنان. ستفحص السلسلة الموانع المختلفة التي تحول دون وصول الأطفال السوريين إلى التعليم، وتدعو حكومات الدول المضيفة والمانحين الدوليين والشركاء التنفيذيين إلى تخفيف أثر تلك الموانع بغية حماية جيل كامل من أطفال سوريا من الضياع.
قبل النزاع، كان معدل الالتحاق بالمدارس الابتدائية في سوريا يبلغ 99 بالمئة، والالتحاق بالمدارس الإعدادية 82 بالمئة، مع ارتفاع مستويات التكافؤ بين الجنسين. أما اليوم فإن قرابة 3 ملايين من أطفال سوريا داخل البلاد وخارجها محرومون من المدارس، بحسب تقديرات اليونيسيف ـ مما يدمر الإنجاز السوري المتمثل في وصول الجميع تقريبا إلى التعليم قبل الحرب.
في مخيمات اللاجئين التركية التي تديرها الحكومة ويبلغ عددها 25، ينتظم قرابة 90 بالمئة من الأطفال السوريين في سن الدراسة في المدارس. ومع ذلك، يمثل هؤلاء الأطفال 13بالمئة فقط من جملة أعداد اللاجئين السوريين في سن الدراسة في تركيا. وتقيم الأغلبية الساحقة من الأطفال السوريين في تركيا خارج مخيمات اللاجئين، في بلدات ومدن، حيث تتدنى كثيرا معدلات التحاقهم بالمدارس ـ وصلت في 2014-2015 إلى25 بالمئة منهم فقط.
بعض أطفال العائلات الـ 50 التي أجرت معها هيومن رايتس ووتش مقابلات لأجل هذا التقرير، فقدوا ما يصل إلى 4 سنوات دراسية، بينما لم يسبق لآخرين، كانوا أصغر من سن الدراسة عند اندلاع الحرب في 2011، أن دخلوا المدارس قط. كما انقطعت دراسة البعض الآخر منهم للمرة الأولى عند قصف مدارسهم في سوريا أو الاستيلاء عليها من جانب جماعات مسلحة. وعند وصولهم إلى تركيا توسعت الفجوة التعليمية بالنسبة لهم، أو صارت مستديمة. وفي المتوسط، فقد الأطفال الذين أجرينا معهم المقابلات سنتين من التعليم.
بموجب القانون الدولي، على الحكومة التركية توفير التعليم الابتدائي الإلزامي والمجاني لجميع الأطفال في تركيا، وإتاحة وصولهم إلى التعليم الثانوي.
اتخذت تركيا عدة خطوات إيجابية لتلبية التزاماتها، من خلال رفع الموانع القانونية التي تحول دون وصول الأطفال السوريين إلى التعليم النظامي. ففي 2014 على سبيل المثال، رفعت الحكومة القيود التي تلزم السوريين بإبراز تصريح إقامة تركي لإلحاق أطفالهم بالمدارس العامة. بدلا من هذا، أتاحت نظام المدارس العامة لجميع الأطفال السوريين الحاملين لبطاقة هوية من إصدار الحكومة. كما شرعت في اعتماد نظام مواز من "مراكز التعليم المؤقتة"التي تقدم المناهج العربية المصدق عليها من قبل وزارة التعليم في الحكومة السورية المؤقتة، وهي مجلس وزراء في المنفى شكلته سلطات المعارضة السورية في تركيا.
لكن رغم كل هذه الجهود، لم تنجح تركيا حتى الآن في إتاحة التعليم لمعظم أطفال اللاجئين السوريين في تركيا، وخاصة للمقيمين خارج المخيمات. يجب أن يُعتبر التقدم الجدير بالثناء الذي تحقق حتى الآن، مجرد مقدمة لجهود زيادة معدلات الالتحاق.
ففي المجمل، يذهب إلى المدارس ما يقل عن ثلث الأطفال السوريين في سن الدراسة البالغ عددهم 700000، الذين دخلوا تركيا في السنوات الأربع الأخيرة ـ مما يعني أن نحو 485000 يظلون عاجزين عن الوصول إلى التعليم.
وجدت أبحاث هيومن رايتس ووتش أن عددا من الموانع القابلة للإزالة، تمنع أطفال اللاجئين السوريين المقيمين خارج مخيمات اللاجئين في تركيا من الذهاب إلى المدارس. بالأخص:
الموانع اللغوية: يواجه معظم الأطفال السوريين المتحدثين بالعربية مانعا لغويا في المدارس التركية اللغة.
العُسر الاقتصادي: يؤثر نقص المال في قدرة الأسر على دفع تكاليف النقل والمستلزمات وأتعاب التعليم ـ في حالة مراكز التعليم المؤقتة. وتتفشى عمالة الأطفال وسط اللاجئين السوريين، الذين لا تمنحهم تركيا تصاريح العمل بسبب مخاوف من تأثر سكان البلد المضيف من العاطلين. نتيجة لهذا تعتمد أسر عديدة على دخل أطفالها، حيث يعجز الأبوان عن اكتساب دخل شريف بدون تدابير حماية عمالية.
الاندماج الاجتماعي: بواعث القلق من التنمر ومصاعب الاندماج مع زملاء الفصول الأتراك تمنع بعض الأسر السورية من إلحاق أطفالها بالمدارس العامة المحلية.
علاوة على هذا كله، يجد التقرير أن بعض المدارس التركية قد رفضت التحاق أطفال اللاجئين بها أو أخفقت في تدبير احتياجاتهم على نحو معقول، وأن مراكز التعليم المؤقتة تتسم في أكثر الأحيان بالاكتظاظ. رغم أن تركيا راجعت إطارها القانوني بحيث تضمن لأطفال اللاجئين السوريين الوصول إلى المدارس العامة، إلا أن بعض الأسر السورية قالت لـ هيومن رايتس ووتش إن بعض المدارس العامة التركية واصلت المطالبة بإبراز وثائق لم تعد مشترَطة للالتحاق بها. يضاف إلى هذا أن العديد من الأسر تفتقر إلى معلومات ضرورية عن إجراءات التسجيل في المدارس في تركيا.
على سبيل المثال، قالت والدة محمد لـ هيومن رايتس ووتش إنه لم يدخل المدرسة، هو وشقيقه البالغ من العمر 11 عاما، "لأننا لا نعرف شيئا عن كيفية التسجيل، أو ما إذا كان مسموحا لهما بالذهاب". وشرحت لنا أن زوجها، نظرا لعدم حصوله على تصريح للعمل، يعمل بالمخالفة للقانون في مصنع ملابس بأجر يقل كثيرا عن أجور زملائه الأتراك. وقالت إن ابنيها الاثنين يعملان لأن دخل زوجها لا يكفي لتغطية نفقات معيشة الأسرة.
وكانت تركيا قد تحملت بالفعل عبئا لا يستهان به بصفتها البلد الذي يستضيف أكثر من مليوني لاجئ سوري، فأنفقت نحو 6 مليار دولار أمريكي بدعم محدود من المجتمع الدولي، الذي ينبغي عليه زيادة دعمه المالي وغير المالي لتركيا بغية تحسين وصول الأطفال السوريين إلى التعليم. لكن على تركيا أيضا أن تبذل المزيد لضمان إنفاذ ما وضعته من سياسات، وأن تتصدى للعقبات العملية الباقية التي تحول دون وصول الأطفال السوريين إلى التعليم، وهي تشمل:
إن الإخفاق في التحرك العاجل لضمان وصول الأطفال السوريين إلى التعليم في البلدان المضيفة مثل تركيا قد يكون له أثر مخرب في جيل كامل من الأطفال مثل محمد. من شأن ضمان تعليمهم أن يخفض مخاطر الزواج المبكر والتجنيد العسكري، وأن يضفي الاستقرار على مستقبلهم الاقتصادي بزيادة قدرتهم على الكسب، وضمان تأهيل أطفال سوريا اليوم لمواجهة مستقبل غامض، سواء تضمن ذلك إعادة بناء بلدهم، أو مساهمتهم في المجتمعات التي يعيشون فيها في أجزاء أخرى من العالم.
يستند هذا التقرير في المقام الأول إلى أبحاث أجريت في يونيو/حزيران 2015 في اسطنبول، وتورغتلو، وغازي عنتاب، ومرسين، وأنقرة. أجرت هيومن رايتس ووتش مقابلات مع أسر سورية لاجئة من غير المقيمين في المخيمات لتقييم أوضاعها التعليمية. انصب تركيزنا على اللاجئين خارج المخيمات بسبب انخفاض معدلات الالتحاق بالمدارس وسطهم مقارنة بارتفاعها داخل المخيمات.
أجرت هيومن رايتس ووتش مقابلات شخصية مع ما مجموعه 50 أسرة، ومع أسرة واحدة عن طريق الهاتف. ولم يكن جميع أفراد كل أسرة حاضرين أثناء كل مقابلة، فمن بين الأفراد الـ136 الذين حضروا وتمت مقابلتهم مباشرة، كان 71 من الأطفال الذين تراوحت أعمارهم بين 5 و17 عاما. وتضمن الحاضرون 18 رجلا بالغا، و42 امرأة بالغة، و35 صبيا و36 فتاة. وبإدراج الأفراد غير الحاضرين تكون هيومن رايتس ووتش قد حصلت على معلومات عن 233 فردا، كان 113 منهم أطفالا في سن الدراسة. ومن بين الأسر الـ48، قدمت 19 أسرة نفسها على أنها عربية، و15 على أنها كردية، وأسرتين على أنهما من التركمان، وأسرة واحدة على أنها شركسية، ولم يعلن الباقون عن هوية عرقية محددة. جاؤوا من حلب، وريف حلب، ودمشق، وإدلب، وعفرين، والقامشلي، وعامودا، وراس العين، والحسكة، وحمص. تم التعرف على الأسر التي أجريت معها المقابلات عن طريق إحالات من منظمات غير حكومية محلية ودولية، وعن طريق معارف وسط جالية اللاجئين السوريين بكل مدينة.
تمت معظم المقابلات في منازل خاصة، بينما تمت 6 منها في حدائق عامة وغرفة انتظار بأحد مراكز خدمة اللاجئين. حرصت هيومن رايتس ووتش على إجراء جميع المقابلات في أماكن آمنة وتتميز بالخصوصية. كما تمت المقابلات بالعربية والكردية، بمعونة مترجم. حصل جميع من أجريت معهم المقابلات على شرح لطبيعة أبحاثنا وغايتنا من جمع المعلومات، كما حصلنا على الموافقة الشفهية لكل شخص أجريت معه مقابلة. وقيل للجميع إن بوسعهم رفض الإجابة عن أي سؤال أو إنهاء المقابلة في أي وقت. ولم يحصل المشاركون على أي تعويض مادي. حجبت هيومن رايتس ووتش هوية الأفراد والهيئات الذين طلبوا هذا.
لم نجرِ أي مسح أو دراسة إحصائية، بل استندنا في نتائجنا، بدلا من هذا، إلى مقابلات معمقة استكملناها بتحليل طيف واسع من المراجع المنشورة. كما التقت هيومن رايتس ووتش بممثلين لوزارة التعليم الوطني التركية، والإدارة العامة للهجرة، وبلدية غازي عنتاب، ووزارة التعليم في الحكومة السورية المؤقتة. والتقينا إضافة إلى هؤلاء بممثلين عن اليونيسيف ومفوض الأمم المتحدة السامي للاجئين، ومنظمات غير حكومية دولية ومحلية، ومديري مدارس وبعض مقدمي خدمات التعليم غير الرسمية ومعلمين من السوريين. كما تشاورنا مع خبراء في التعليم في حالات الطوارئ، وفي السياسات التعليمية التركية.
ملاحظة حول تحويل العملات: يستخدم هذا التقرير سعر الصرف 2.78 ليرة تركية لكل دولار أمريكي واحد.
منذ بدأ النزاع السوري المسلح في 2011، تدفق ما يزيد على مليونيّ لاجئ عبر الحدود إلى تركيا،[1]التي حافظت بصفة عامة على سياسة الحدود المفتوحة تجاه طالبي اللجوء الوافدين.[2]أثنى مفوض الأمم المتحدة السامي للاجئين وغيره من المراقبين على "المعايير المرتفعة باستمرار"[3]للاستجابة التركية إزاء هذا التدفق من الوافدين، الذي حوّل تركيا إلى أكبر بلد مضيف للاجئين في العالم.[4]وتطورت سياسات تركيا على مدار السنوات الأربع الماضية، فتحولت من استجابة لحالة طوارئ إلى استجابة تراعي المزيد من بواعث القلق طويلة الأمد المتعلقة بالنزوح الممتد.
بحسب الحكومة التركية فإنها أنفقت حتى فبراير/شباط 2015 مبلغ إجمالي قدره 6 مليار دولار أمريكي على أزمة اللاجئين السوريين، بينما توقف مجموع المساهمات التي تلقتها من المانحين الدوليين عند رقم 300 مليون دولار.[5]ويمثل الاستثمار التركي أكبر مساهمة "قدمت حتى اليوم للتصدي لأزمة اللاجئين السوريين".[6]
شيدت الحكومة التركية 25 مخيما قرب الحدود التركية-السورية، حيث تؤوي 262134 لاجئا سوريا حتى 13 أغسطس/آب 2015، مع بلوغ المخيمات أقصى طاقتها الاستيعابية.[7]أما الـ85 بالمئة الباقون من مجموع اللاجئين فهم "لاجئون حضريون" (أو مُدنيون) موزعون على بلدات ومدن في مخلف أنحاء البلاد. ويعيش أكبر تركز منهم في المحافظات الجنوبية الشرقية على الحدود السورية، حيث تزايد سكان بعض البلديات بمقدار 10 بالمئة أو أكثر بسبب تدفق اللاجئين.[8]ومع ذلك فقد توجد أيضا تجمعات للاجئين من سوريا في المراكز الحضرية الكبرى مثل اسطنبول وأنقرة وإزمير. فحتى يناير/كانون الثاني 2015 بلغ عدد سكان اسطنبول من اللاجئين السوريين 330,000 وفق بعض التقارير.[9]
ورغم أن تركيا طرف في اتفاقية اللاجئين لسنة 1951 إلا أنها البلد الوحيد الذي يحافظ على القيد الجغرافي الأصلي الذي تفرضه الاتفاقية، بقصر اللجوء على الوافدين من أوروبا.[10]ومن ثم لا يعترف القانون التركي بالأفراد الفارين من العنف أو الاضطهاد في سوريا كلاجئين ولا يمنحهم حق اللجوء. وعلى هذا فإن الحكومة التركية، في بدايات النزاع، كانت تشير إلى الوافدين السوريين بلفظة "ضيوف".[11]وفي أكتوبر/تشرين الأول 2011،[12]أقرت تركيا نظاما "للحماية المؤقتة"يحصل بموجبه السوريون والفلسطينيون المقيمون في سوريا على حق دخول تركيا بدون تأشيرة، والحماية من الإعادة القسرية، والوصول إلى المساعدات الإنسانية.[13]
في أبريل/نيسان 2014، دخل حيز الإنفاذ قانون شامل للهجرة هو "القانون بشأن الأجانب والحماية الدولية"،[14]الذي يدعم مخطط الحماية المؤقتة الممنوح للسوريين والفلسطينيين الوافدين من سوريا، عن طريق منحهم وضعا قانونيا رسميا في البلاد والسماح لهم رسميا بالإقامة خارج المخيمات. كما استحدث القانون إدارة عامة لشؤون الهجرة، تتبع وزارة الداخلية وتتولى مسؤولية شؤون اللجوء، بما فيها تسجيل اللاجئين السوريين.[15]وقبل هذا كان تسجيل اللاجئين وتشييد المخيمات وتنسيق توصيل الخدمات إلى اللاجئين داخل المخيمات وخارجها من مسؤوليات الهيئة التركية لإدارة الكوارث والطوارئ، التابعة لرئاسة الوزراء في تركيا.
صدر نظام جديد في أكتوبر/تشرين الأول [16]2014 يوضح القواعد والإجراءات اللازمة لتسجيل الأشخاص المتمتعين بحماية مؤقتة، علاوة على حقوقهم وما يتمتعون به من مزايا.[17]يفيد النظام أنه يحق للمنتفعين الاستفادة المجانية من الرعاية الصحية في حالات الطوارئ، والحصول على بطاقات هوية تشير إلى إقامتهم المشروعة في البلاد؛ والاستفادة من "مواقع استضافة"توفر المأوى والطعام وغيرهما من الخدمات، والحق في عدم احتجازهم بسبب الدخول غير النظامي؛ والتمتع بلم شمل الأسر؛ والوصول إلى خدمات الاستشارة القانونية والترجمة المجانية والحماية من الإعادة القسرية إلى بلدانهم الأصلية.[18]ورغم أن هذا النظام لم ينص صراحة على الحق في العمل أو المساعدة الاجتماعية، إلا أنه أشار إلى إمكانية إتاحة هذه الموارد للمنتفعين.[19]
في سبتمبر/أيلول 2014 أصدرت وزارة التعليم الوطني التركية التعميم رقم 21 لسنة 2014 الذي أرسى قواعد جديدة لتعليم المستفيدين من الحماية المؤقتة، اتفاقا مع قانون الهجرة الصادر في أبريل/نيسان. وضمن بنود أخرى، أنشأ التعميم لجانا بالمحافظات مكلفة بتنفيذ الإجراءات الخاصة بالتعليم المبينة في القانون والنظام، وأنشأ نظاما لاعتماد مراكز التعليم السورية المؤقتة، وقرر أن "وثيقة تعريف الأجنبي"ـ وليس تصريح الإقامة ـ تكفي للتسجيل في نظام المدارس العامة التركي.[20]
عبّرت الحكومة التركية بوضوح عن التزامها بتعليم أطفال اللاجئين السوريين، ففي 2 أكتوبر/تشرين الأول 2015 صرّح وكيل وزارة التعليم يوسف بويوك بأنه "إذا لم نستطع تعليم هؤلاء الأطفال فسوف تستغلهم العصابات والمجرمون... إننا نحاول تحسين المعايير في بلدنا، مما يعني أيضا تحسين المعايير بالنسبة للسوريين".[21]جاء التعميم 21/2014 بمثابة اعتراف من الوزارة بحاجتها إلى العمل على "إزالة الموانع ... مثل الموانع اللغوية والموانع التشريعية وفجوات البنية التحتية"التي تمنع الطلبة من اللاجئين السوريين من الذهاب إلى المدارس.[22]
هناك نظامان متوازيان للتعليم النظامي للأطفال السوريين في سن الدراسة الابتدائية والثانوية، علاوة على مسارات متاحة للتعليم غير النظامي.[23]وقد تم توفير الخدمات التعليمية في المدارس التركية العامة وفي مراكز التعليم المؤقتة نتيجة شراكة بين وزارة التعليم الوطني التركية وبين اليونيسيف ومفوضية اللاجئين ومانحين آخرين. ورغم أن وزارة التعليم التركية مسؤولة في المقام الأول عن التنسيق والإشراف على تلك الخدمات، إلا أن اليونيسيف ومفوضية اللاجئين يقدمان الدعم الفني والمالي. فعلى سبيل المثال، تشاورت وزارة التعليم مع الوكالتين عند صياغة التعميم 21/2014.[24]كما وفر اليونيسيف مساعدات فنية لتسجيل الطلبة السوريين ورصدهم في قاعدة بيانات وزارة التعليم التركية (المعروفة باسم "يوبيس")،[25]وساهم بموارد في تشييد مراكز التعليم المؤقتة،[26]وزود المعلمين السوريين المتطوعين في مراكز التعليم المؤقتة بحوافز مالية ودورات تدريبية.[27]وقامت مفوضية اللاجئين أيضا بتقديم مواد تعليمية لمراكز التعليم المؤقتة في المناطق الحضرية.[28]
ورغم أن وزارة التعليم الوطني تقدر أن التكلفة الإضافية لتعليم الطلبة السوريين في 2014-2015 تبلغ 700 مليون ليرة تركية (ما يقارب 252 مليون دولار أمريكي) فإنها لا تخصص موارد محددة لتعليم اللاجئين السوريين، وإنما تسدد التكاليف ذات الصلة من داخل موازنتها العامة، ومن ثم لا تتوافر بيانات أكثر تحديدا عن إجمالي إنفاقها على تعليم اللاجئين السوريين.[29]
المدارس الحكومية التركية متاحة رسميا لجميع الطلبة السوريين في سن الدراسة الابتدائية والثانوية طالما كانوا مسجلين كمتمتعين بالحماية المؤقتة لدى الحكومة.[30]وإذا استطاعوا تقديم بطاقة هوية أصدرتها الحكومة (وتعرف أيضا باسم "بطاقة تعريف الأجانب") فإنهم يستطيعون التسجيل في أية مدرسة تركية بموجب التعميم 21/2014.[31]والالتحاق مجاني، رغم أن الأبوين قد يضطران لدفع "رسوم أنشطة"إضافية على مدار العام الدراسي.[32]في المدن والبلدات، تتوافر المدارس بصفة عامة في نطاق مسافة تسمح بالسير من الأحياء السكنية، وفي المناطق الريفية من البلاد توفر الحكومة حافلات مجانية.[33]
يعمل نظام المدارس التركي، اعتبارا من 2012، على أساس ما يسمى بنظام "4+4+4": أي 12 عاما من التعليم الإلزامي، تتضمن 4 سنوات من الدراسة الابتدائية، و4 سنوات من الدراسة الإعدادية، و4 سنوات من الدراسة الثانوية. ويجوز للطلبة ايضا الالتحاق بالتدريب المهني ـ بما فيه التدريب المهني الديني ـ بدءا من الصف الخامس.[34]وفي 2014-2015، كان هناك 36655 طالبا سوريا ملتحقا بالمدارس الابتدائية والإعدادية والثانوية في نظام المدارس العامة التركي.[35]وكانوا يمثلون 0,22 بالمئة من إجمالي الكثافة الطلابية بمدارس تركيا.[36]وتعكس نسبة الالتحاق تأثير التعميم 21/2014 في الالتحاق بالمدارس العامة، الذي قفز من 7875 خلال العام الدراسي السابق.[37]ومع ذلك فإن هذا العدد ما زال لا يشكل أكثر من 6 بالمئة من إجمالي الأطفال في سن الدراسة وسط اللاجئين السوريين، مما يعني أن الأغلبية الساحقة من الأطفال السوريين، القادرين نظريا على الوصول إلى المدارس التركية العامة، لا يصلون إليها فعليا.
ويتميز نظام المدارس العامة في تركيا بالمركزية الشديدة، إذ لا تحصل المدارس المفردة على موارد مباشرة تتصرف فيها بسلطتها التقديرية،[38]مما دفع بأحد مراكز الأبحاث التركية للخلوص إلى أن "المدارس لا تمتلك حرية الحركة الكافية للتوصل إلى حلول فعالة من شأنها تلبية احتياجات الأطفال السوريين، وتمويل تلك الحلول".[39]وفي محافظات الجنوب الشرقي التركي، التي تستضيف أعلى نسبة من اللاجئين السوريين،[40]كانت المدارس "بالفعل في وضع ضعيف (قبل وصول التجمعات السورية) من حيث مؤشرات التعليم الأساسي مثل معدلات الالتحاق أو عدد الطلبة لكل معلم أو نسبة الطلبة في كل فصل".[41]وتتعرض خدمات التعليم العام في تلك المناطق "لإجهاد شديد"في الوقت الحالي وهي تواجه تدفق الطلبة السوريين.[42]
مراكز التعليم المؤقتة هي مدارس ابتدائية وثانوية تقدم مناهج سورية معدلة باللغة العربية.[43]وهي تعمل داخل مخيمات اللاجئين وخارجها على السواء. المنهج الذي تعتمد عليه هو إلى حد بعيد نفسه المعتمد رسميا داخل سوريا، مع حذف الإشارات المنحازة إلى الحكومة السورية، بما في ذلك بشار الأسد وعائلته ومبادئ حزب "البعث".[44]وزارة التعليم التابعة للحكومة السورية المؤقتة، التي تتخذ من تركيا مقرا لها، تدير المنهج وتوزعه بالتعاون مع وزارة التعليم الوطني التركية.[45]وفي خريف 2014، بدأت وزارة التعليم التركية بتسجيل مراكز تعليمية مؤقتة خارج المخيمات بحيث يمكن دمجها في الإطار التعليمي الوطني. وفي يونيو/حزيران 2015، أشرفت وزارة التعليم التركية أيضا، ولأول مرة، على إدارة امتحان شهادة البكالوريا السورية (الممنوحة عند إكمال الدراسة الثانوية) والتي تعترف بها الجامعات التركية. وقد تقدم للامتحان ما يقارب 8000 طالب.[46]
لكن مراكز التعليم المؤقتة لا تنتشر في البلاد على نطاق واسع، بل توجد فقط في 19 من محافظات تركيا الـ81، وبوجه خاص في المدن التي تستضيف جاليات سورية كبيرة.[47]وخلال العام الدراسي 2014-2015، كان هناك 34 من مراكز التعليم المؤقتة داخل مخيمات، و232 خارجها. وفي 2014-2015 بلغ إجمالي معدل الالتحاق بمراكز التعليم المؤقتة الابتدائية والثانوية 74097 في المخيمات و101257 خارجها.[48]
رغم أن بعض مراكز التعليم المؤقتة تدار بواسطة السلطات المحلية إلا أن بعضها الآخر أسسته جمعيات خيرية ومتبرعون من الأفراد.[49]ويقتضي الكثير منها رسوما تتراوح بين 440 ليرة تركية (158 دولار أمريكي) و650 ليرة تركية (234 دولار أمريكي) في العام، كما تشترط دفع أتعاب إضافية مقابل النقل بالحافلات (تتراوح بين 60 ليرة تركية (22 دولار) و120 ليرة تركية (43 دولار) في الشهر)، ما يشكل عبئا على العديد من العائلات.[50]وتواجه بعض المراكز مشكلة الاكتظاط التي تحد من أعداد الطلبة القادرين على الوصول إلى المدارس، أو تقلل من جودة التعليم.[51]
يحصل بعض الأطفال المتسربين من المدارس على تعليم غير نظامي في المساجد، أو في مراكز تعليمية مؤقتة غير مسجلة، أو من منظمات غير حكومية. ولا توجد بيانات شاملة عن أعداد الأطفال الذين يصلون إلى تلك الخدمات في تركيا. بحسب بعض الآباء الذين يحضر أطفالهم دروس المساجد، فإن تلك البرامج مكرسة بالكامل لدراسة القرآن وغالبا ما تكون مجانية.[52]أما مراكز التعليم المؤقتة التي تظل بغير تسجيل أو التي لم تلبِّالمعايير التنظيمية لوزارة التعليم الوطني التركية فهي لا تحصل على اعتماد من أي نوع، ولا ينال طلبتها شهادات معترف بها عند استكمال دراستهم فيها.[53]تقدم مراكز خدمات المنظمات غير الحكومية دروس في اللغات العربية والإنغليزية والتركية، وعلوم الحاسوب والموسيقى وموضوعات أخرى، مرة أو مرتين أسبوعيا.[54]
كانت 3 أسر من التي أجريت معها المقابلات لأجل هذا التقرير ترسل أطفالها إلى دروس القرآن في مساجد محلية بدلا من التعليم النظامي. ولا تخضع هذه البرامج لتنظيم الحكومة التركية، كما لا تشكل بديلا وافيا للمدارس النظامية المعتمدة. وكانت آلاء، 11 عاما، تحضر أحد هذه البرامج طوال عدة أشهر عند إجراء المقابلة معها. قالت لـ هيومن رايتس ووتش:
لا أستمتع بالتعلم هناك كثيرا. لا يعلمونني شيئا سوى حفظ الأحاديث (النبوية الشريفة)، وهذا كل شيء. إنني أجيد هذا، لكنه ممل جدا. أحب تعلم اللغة العربية، لكننا لا نتعلم سوى حروف الهجاء والقراءة والكتابة. أفتقد بقية الموضوعات.[55]
حتى أكتوبر/تشرين الأول 2015 كان هناك ما يقارب 708000 طفلا سوريا لاجئا أعمارهم بين 5 و17 عاما في تركيا.[56]ورغم أن حوالي 90 بالمئة من الأطفال في سن الدراسة الذين يعيشون في مخيمات اللاجئين الـ25 التي تديرها الحكومة التركية كانوا ملتحقين بالمدارس في 2014-2015،[57]إلا أن أطفال المخيمات لا يمثلون سوى 13 بالمئة من مجموع الأطفال اللاجئين السوريين في سن الدراسة.[58]أما خارج المخيمات فإن الوضع التعليمي لهؤلاء الأطفال يبدو قاتما: معدلات الالتحاق بمراكز التعليم المؤقتة والمدارس العامة على السواء في 2014-2015 كانت تقدر بـ 25 في المئة.[59]
نجحت الحكومة التركية، من خلال إتاحة المدارس الحكومية التركية للاجئين السوريين قانونا، واعتماد مراكز التعليم المؤقتة السورية، في اتخاذ خطوات هامة نحو تلبية حق الأطفال اللاجئين السوريين في التعليم.
ومع ذلك فإن إزالة الموانع القانونية ليست سوى خطوة أولى. تبقى عقبات كثيرة في الممارسة الفعلية تمنع الأطفال السوريين من الذهاب إلى المدارس. قال كثير من الأطفال والآباء لـ هيومن رايتس ووتش إنهم عجزوا عن التمتع بالضمانات التركية للتعليم المجاني بسبب العسر الاقتصادي الذي دفع أطفالهم إلى الالتحاق بقوة العمل، ومانع اللغة التركية، ومصاعب الاندماج الاجتماعي. قررت وزارة التعليم الوطني أنها تهدف إلى إدخال 270000 طفلا سوريا إلى المدارس بحلول يناير/كانون الثاني 2016، و370000 بنهاية العام الدراسي 2015-2016.[60]والتصدي للموانع الموصوفة فيما يلي سيكون حاسما في تحقيق هذا الهدف.
فاطمة، وهي أم لأربعة أطفال تعيش في مدينة مرسين الساحلية، قالت لـ هيومن رايتس ووتش إن ابنيها اللذين في سن الدراسة، 9 و11 سنة على الترتيب، لا يذهبان إلى المدرسة "لأننا لا نعرف شيئا عن كيفية التسجيل أو ما إذا كان مسموحا لهما أن يذهبا، وهما يعملان الآن". شرحت لنا أن زوجها لا يتمتع بتصريح عمل، ومن ثم فهو يعمل بالمخالفة للقانون بأجر يقل كثيرا عن زملائه من أصحاب التصاريح. قالت إن ابنيها يعملان لأن دخل زوجها لا يكاد يغطي نفقات المعيشة، وتكلفة الرعاية الصحية، بما أنه لا يتمتع بتأمين.[61]
قال علي، 13 سنة، لـ هيومن رايتس ووتش إنه توقف عن الذهاب إلى مدرسته في ريف حلب عند قصفها. ووصل إلى تركيا في مايو/أيار 2014 فلم يلتحق بمدرسة. "لم يكن من حقنا الذهاب في البداية لأننا لا نملك تصريح إقامة. ولدينا الآن بطاقة هوية الأجانب، وأنا أريد الذهاب إلى المدرسة، لكنني لن أفهم شيئا. لا أعرف إلا القليل من التركية والأمر سيكون شاقا".[62]وأضاف والده: "هناك أيضا توتر وتمييز ضد السوريين في هذه المنطقة، ولا نريد أن يتشاجروا (أي الأتراك) مع أطفالنا".[63]
قالت أغلبية الأسر التي لا يذهب أطفالها إلى المدارس إنها تفضل إرسال أطفالها إلى مراكز التعليم المؤقتة، لكنها مستعدة أيضا لإرسالهم إلى المدارس التركية العامة إذا لم يكن الاختيار الأول متاحا. وحتى الآباء الذين قالوا إن التعليم التركي "بلا فائدة"لأنهم ينوون العودة إلى سوريا ذات يوم، قالوا مع ذلك إن من شأنهم إلحاق أطفالهم بالمدارس التركية إذا استطاعوا، لكنهم لم يفعلوا ذلك لاعتقادهم أن تصاريح الإقامة مطلوبة للتسجيل، أو لتخوفهم من مشاكل اللغة.[64]وعلى نفس المنوال كان تقييما للاحتياجات التعليمية للأطفال السوريين من سنة 2014، تم إجراؤه في جنوب شرق تركيا، قد وجد أن 80 بالمئة من المستجيبين البالغين قالوا إنهم مستعدون لإرسال أطفالهم إلى المدارس التركية إذا أمكن.[65]
من بين الأسر الـ50 التي أجريت معها المقابلات لأجل هذا التقرير، ذكرت 32 أسرة الظروف الاقتصادية كمانع رئيسي أو صعوبة مؤثرة في وصولهم إلى المدارس التركية ومراكز التعليم المؤقتة على السواء؛ أشارت 20 أسرة إلى اللغة كمانع أو صعوبة في ما يخص المدارس التركية؛ أشارت 17 أسرة إلى الاندماج الاجتماعي مع الأطفال الأتراك كمشكلة؛ ولم يكن لدى 11 أسرة أية معلومات عن إجراءات التسجيل، أو كانت لديها معلومات مغلوطة عن الشروط؛ كما أفادت 4 أسر عن حرمانها من الوصول مرة واحدة على الأقل قبل صدور التعميم 21/2014، وعدم تكرار المحاولة بعد ذلك؛ أفادت أسرتان بحرمانهما من الوصول إلى التعليم على أيدي إدارات المدارس دون وجه حق؛ وقالت 5 أسر إن غياب مراكز التعليم المؤقتة القريبة منعها من الالتحاق بمدرسة سورية.
باستثناء التركمان السوريين، تأتي معظم عائلات اللاجئين السوريين إلى تركيا دون معرفة مسبقة باللغة التركية. غالبا ما ذكر الآباء والأطفال وممثلو المنظمات غير الحكومية وغيرهم من المعنيين الذين أجريت معهم المقابلات لأجل هذا التقرير اللغة كمانع رئيسي يحول دون الالتحاق بالمدارس التركية. من بين الأسر الـ50 التي أجريت معها المقابلات لأجل هذا التقرير، أشارت 8 منها إلى اللغة تحديدا كسبب أولي يمنع أطفالهم من الذهاب إلى المدارس التركية، وذكرت 12 أسرة إضافية اللغة كصعوبة تؤثر على نحو محسوس في وصول أطفالها إلى المدارس أو خبراتهم فيها.
يبدو أن تأثير هذا المانع مرتبط على نحو وثيق بالسن.[66]قال أحد معلمي المدارس التركية الابتدائية لـ هيومن رايتس ووتش إنه لاحظ هذا التباين في المدرسة التي يعمل بها:
التكيف مع المدرسة التركية أسهل ما يكون على الأطفال الصغار لأنهم يتعلمون التركية بسرعة. لكن فور بلوغ الصف الرابع أو الخامس يصبح الأمر أشد صعوبة. ولهذا لا يوجد سوى القليل من الأطفال السوريين الأكبر سنا في المدرسة.[67]
كما أشارت الأسر إلى أن الأطفال الصغار يتعلمون التركية على نحو أسرع بينما يواجهون في الوقت نفسه عواقب أكاديمية أقل حدة في معاناتهم مع الفروض المنزلية أثناء فترة التكيف.[68]
وتقوم جمعية التضامن مع طالبي اللجوء والمهاجرين (أسام)، وهي منظمة تركية غير حكومية، بإدارة مركز متعدد الخدمات للاجئين المحليين في اسطنبول. قال أحد ممثلي "أسام"لـ هيومن رايتس ووتش إن المركز يرصد عن كثب الوضع التعليمي للأسر المنتفعة بخدمات المركز، وقد لاحظ بدوره أهمية اللغة كمانع للالتحاق بالتعليم:
إننا نشجع الأسر بقوة على إبقاء أطفالها في المدارس. وحينما يخرجونهم منها فإن السبب المعتاد هو أنهم لا يتعلمون أي شيء بسبب المانع اللغوي، أو لأسباب مالية.[69]
للمانع اللغوي أثر لا يستهان به في قدرة الطلبة السوريين على الوصول إلى المدارس التركية. خلص أحد التقارير إلى أن "ثمة حاجة كبيرة إلى برامج التعلم الخاصة وفصول التقوية"حتى يمكن لشباب اللاجئين وأطفالهم أن يذهبوا إلى المدارس الحكومية التركية التي تقدم الدروس باللغة التركية.[70]
وفي الوقت الحالي لا يوجد دعم نظامي أو منهجي لغير المتحدثين بالتركية في نظام المدارس العامة التركي، رغم أن أحد مسؤولي وزارة التعليم الوطني قال لـ هيومن رايتس ووتش في يونيو/حزيران 2015 إن الوزارة في المراحل الأولى من تطوير برنامج معجل لتعليم اللغة لصالح المنتفعين بالحماية المؤقتة.[71]وفي سبتمبر/أيلول 2015، أكدت الوزارة أنه "تم تطوير بطاقات لغوية ومجموعات من الأنشطة للصفوف الأولى"، وأن تطوير المواد التدريبية الأكثر تقدما "سيبدأ خلال الشهرين القادمين".[72]وعلى نفس المنوال، صدر تصريح عن "خطة الأمم المتحدة الإقليمية للاجئين والصمود"ـ وهي شراكة بين مفوضية اللاجئين واليونيسيف والمؤسسات الوطنية ـ ينص في تقارير متابعة قطاع التعليم لشهور أبريل/نيسان ومايو/أيار ويونيو/حزيران 2015 أنه:
سيتم تصعيد الجهود الجارية لاستيعاب أطفال اللاجئين ضمن النظام الوطني من خلال توفير المواد التعليمية والقدرات لتدريس التركية كلغة أجنبية للاجئين.[73]
وهناك حاجة ماسة إلى مثل تلك البرامج. وقد قال معلم بإحدى المدارس الابتدائية التركية لـ هيومن رايتس ووتش إنه من المستبعد أن تقوم المدارس من تلقائ نفسها بتطوير مبادرات كهذه، حيث يتطلب الأمر أن تدفع الوزارة للمعلمين مقابل ساعات العمل الإضافية إذا كانوا مسؤولين عن التدريس.[74]وهناك بالفعل فصول محدودة لتعليم اللغة التركية للأطفال في بعض مراكز خدمة اللاجئين التي تديرها منظمات غير حكومية، إلا أن تلك الخدمات تقتصر على الأسر المقيمة في المدن حيث تعمل تلك المراكز، مثل اسطنبول وغازي عنتاب.[75]علاوة على هذا فإن الكثير من الأسر التي أجريت معها المقابلات لأجل هذا التقرير قالت لـ هيومن رايتس ووتش إنها لا تعلم بوجود تلك البرامج.
تتولى وزارة التعليم الوطني تقديم فصول باللغة التركية "في محو الأمية واللغة"للمواطنين الأتراك، من خلال "مديرية التعلم مدى الحياة"،[76]لكن المنتفعين من الحماية المؤقتة لا يتمتعون بحق الوصول الصريح إلى تلك الفصول من خلال اللوائح ذات الصلة وتعميم الوزارة، ولم تسمع عن تلك الفصول سوى أسرة واحدة من التي أجرت معها هيومن رايتس ووتش المقابلات.
قالت عائشة، 40 سنة، إنها أرسلت ابنها محمد، 11 سنة، وابنتها برفين، 13 سنة، إلى أحد فصول محو الأمية التركية بالمدرسة الابتدائية المحلية في إزمير لمدة شهور قليلة، وكانت مدة الفصل 3 ساعات أسبوعيا. "كان بقية الطلبة من النساء التركيات الأميات الأكبر سنا، وكان طفلانا هما الطفلين الوحيدين. جيراننا هم من أخبروننا بأمر الفصل".[77]
عمر، 42 عاما، وهو أب لستة أطفال من حلب، قال لـ هيومن رايتس ووتش إن أطفاله لم يلتحقوا بالمدارس في إزمير حيث تعيش الأسرة لأنه رغم حرصه على تعليمهم، كان يشعر بأنه "لن تكون هناك فائدة من إرسالهم إلى مدارس تركية إلا إذا بدأوا بدروس لتعلم التركية".[78]
وقال جابر، 20 عاما، إنه فر من القامشلي مع أمه الأرملة وأشقائه الأصغر لتجنب التجنيد العسكري الإجباري في سوريا. أجرت هيومن رايتس ووتش المقابلة معه في تورغتلو، فقال إن شقيقيه البالغين 14 و13 عاما من العمر غير موجودين لأنهما يعملان. "مانع اللغة التركية من أكبر أسباب عدم التحاق الصبيين بالمدرسة. ننوي العودة إلى سوريا قريبا لأن الحياة هنا شديدة الصعوبة".[79]
وحتى بالنسبة للطلبة السوريين الذين تمكنوا من الالتحاق بمدارس تركية، ظل المانع اللغوي يشكل عقبة كبيرة. فقد وصل عمر، 13 عاما، مع أسرته من دمشق إلى اسطنبول في نهاية 2012 حينما كان في منتصف الصف الخامس. على عكس معظم أسر اللاجئين السوريين، كان لدى أسرته تصريح إقامة فتمكن من الالتحاق بمدرسة تركية على الفور، في صفه. ومع ذلك فقد عانى لتعلم لغة جديدة أثناء محاولة التكيف مع بيئة جديدة، وكثيرا ما كان زملاؤه في الصف يسخرون منه لما يجده من صعوبة في التكلم بالتركية، بحسب قوله. قالت أمه، رنا، لـ هيومن رايتس ووتش:
كان يبكي كل صباح ويقول إنه لا يريد الذهاب إلى المدرسة. وقال لي أحد معلمي عمر في المدرسة التركية إنه لا فائدة من إرساله إلى المدرسة وهو لا يعرف التركية. أخبرني المعلم بأمر معهد للغات يمكن أن يساعد، لكن المعهد أبلغنا بأنه لا يقبل سوى طلبة الجامعة. وبحثنا فلم نجد أي شيء يساعد في تعليم التركية للأطفال.[80]
تمكن عمر من الالتحاق بمركز تعليم مؤقت في العام التالي، لكن الكثيرين من نظرائه لم يحالفهم الحظ نفسه. فقالت رشا، 16 عاما، لـ هيومن رايتس ووتش إنها في مقتبل وصولها إلى إزمير من القامشلي في سوريا، في أغسطس/آب 2013، رفضت المدرسة التركية المحلية قبول التحاقها. وبعد عام، عقب إصدار وزارة التعليم الوطني للتعميم 21/2014، عاودت رشا محاولة الالتحاق بالمدرسة. فقالت لها الإدارة إن هذا من حقها، لكن عليها الالتحاق بالصف العاشر مع نظرائها.
كان هذا الشرط شديد الصعوبة عليّ بسبب المانع اللغوي. وسألنا إن كان يمكن التحاقي بالصف الثامن بدلا من العاشر، لكن مدير المدرسة قال لا. لقد جعل المانع اللغوي ذهابي إلى المدرسة مستحيلا.
وكانت رشا تستمتع بالذهاب إلى المدرسة في سوريا. "إنه وضع شاق الآن، بعد عجزي عن الذهاب إلى المدرسة. يصعب التعود عليه. إنني أعمل أحيانا، أحل محلي شقيقتيّ في المصنع. وعندما أتخيل مستقبلي، لا أرى شيئا".[81]
كثيرا ما يتفاقم المانع اللغوي بفعل غياب توجيهات شاملة لتسجيل الطلبة السوريين في النظام التركي عندما تكون قدراتهم اللغوية بالمحدودية، وفي أحيان يفتقدون عددا من السنوات الدراسية. كان الأطفال الـ113 في سن الدراسة الموجودين لدى الأسر التي أجريت معها المقابلات قد فقدوا في المتوسط عامين دراسيين منذ بدء الحرب. ورغم أن هيومن رايتس ووتش أجرت مقابلات مع 11 طفلا تم وضعهم في صفوف أدنى من مستواهم العمري في المدارس الحكومية التركية بسبب محدودية قدراتهم اللغوية التركية، أو بسبب السنوات الدراسية المفقودة، إلا أن 8 أفادوا بأن المدرسة العامة المحلية اشترطت عليهم التسجيل وفق أعمارهم. وبينت المقابلات مع الأطفال أن هذه الممارسة من شأنها الحكم على الأطفال الأكبر سنا، بصفة خاصة، بالفشل، والعمل بمثابة رادع للبعض الذين قد يودون مواصلة الدراسة لولا هذا الشرط.
سمير ومحمد سمير، 11 عاما، ومحمد، 7 أعوام، هما شقيقان يعيشان في مدينة إزمير الساحلية. ولا يذهب سمير إلى المدرسة، بل يقضي يومه في ورشة لتصنيع الأحذية مع والده، حيث يعمل بدوام كامل بأجر دون الحد الأدنى.[82]أما محمد فقد أكمل الصف الأول في مدرسته المحلية، حيث ازدهر على الصعيدين الأكاديمي والاجتماعي. حكايتهما مثل على العوامل المؤثرة في التحاق السوريين بالتعليم النظامي، والفارق الحاسم الذي يحدثه الإنفاذ الفعال للتدابير بالنسبة للطفل السوري المتسرب من التعليم. فر سمير ومحمد من حلب مع أبويهما حين جعلت الحرب حياتهم لا تحتمل في بداية 2013، كما قالت الأسرة. وانتقلا في البداية إلى بيروت في لبنان، حيث عجز الطفلان عن الذهاب إلى المدرسة بسبب الاكتظاظ. وفي 2014 انتقلت الأسرة إلى إزمير التركية حيث كان لها بعض الأقارب. وبعد الحصول على بطاقة هوية الأجانب، ذهب والداهما لتسجيلهما في المدرسة في شهر سبتمبر/أيلول من ذلك العام. كانت المدرسة في نطاق الوصول على الأقدام، ومجانية، ووافقت على قبول الصبيين ـ لكن مسؤولي المدرسة وضعوا سمير في الصف الخامس، ومحمد في الأول. وكان محمد صغيرا بما يكفي للتكيف السريع مع البيئة واللغة الجديدتين. وقد عرضت أسرته على باحثة هيومن رايتس ووتش شهادة نهاية العام الخاصة بمحمد لسنة 2014-2015، التي كانت تحمل علامات ممتازة في جميع المواد. ومحمد هو الطالب السوري الوحيد في فصله، لكنه قال: أنا أحب المدرسة ـ عندي معلمة جيدة وأصدقاء جيدون، مهذبون ومحترمون. إنني أتكلم التركية، ليس بنسبة 100 بالمئة بعد، لكنني أتعلم. وأريد إكمال دراستي لأصبح معلما ذات يوم. أبي يقول إن أدائي جيد، وفور التمكن من التركية بطلاقة سيصبح ممتازا.[83] وفي المقابل، كانت طلاقة سمير في التركية عند الحد الأدنى في ذلك الوقت، وقال إنه وجد متابعة الدروس مستحيلة. لم أكمل سوى الصف الثاني في سوريا. تعرضت مدرستي في حلب للقصف، ففوتت الصف الثالث. ولم أذهب إلى المدرسة في لبنان ... عند التحاقي بالمدرسة هنا لم أستفد شيئا بسبب مشاكل اللغة. كنت أشعر بالعزلة. كان الأطفال الآخرون يسخرون مني، لكنني لم أكن أفهم ما يقولونه. كان المعلم لطيفا معي، لكنه أصيب بالإحباط لعجزنا عن التواصل أحدنا مع الآخر.[84] وبحسب والد سمير، "طلبنا أن تضعه المدرسة في صف أدنى. فقالوا إن حجمه وعمره يجعلان التحاقه بصف أصغر سنا من المستحيلات. حاولنا أن نشرح لهم مدى صعوبة اللغة على العرب، لكنهم قالوا لا. لم يكونوا مهتمين [بإيجاد حل]".[85]وبعد أسبوع رفض سمير مواصلة الذهاب إلى المدرسة. واستنتج والد سمير ومحمد أن "المدارس التركية لا يهمها إرسال أطفالنا إليها من عدمه. بعد تسرب سمير من الدراسة لم يتكلفوا عناء تفقد أحواله". وبسبب القيود البحثية، لم تتمكن هيومن رايتس ووتش من الاتصال بمدرسة سمير للتعرف على رؤيتها لتلك الأحداث. ولكن إذا كانت رواية والده دقيقة فإن المدرسة لم تتخذ الخطوات المعقولة لاستيعاب ظروف سمير، كما أخفقت في الامتثال للشرط الموضوع من قبل وزارة التعليم التركية نفسها، والذي يقضي بأن "تقوم إدارات المدارس... بتقديم الدعم والمساعدة لمن يجدون صعوبات في التكيف".[86] |
وصفت أسرة سورية مقيمة في تورغتلو، وهي بلدة كبيرة في منطقة بحر إيجة التركية، تجارب مشابهة على نحو صاعق لتجربة سمير ومحمد. فقالت فاطمة، وهي أم لثلاثة أطفال من حمص، لـ هيومن رايتس ووتش إن ابنتها عبير ذات الأعوام الثمانية، كانت قد أكملت الصف الأول في المدرسة الابتدائية المحلية في يونيو/حزيران 2015:
كانت عبير واحدة من أفضل الطلبة في فصلها هذا العام. إنها متخلفة بعام واحد عن أقرانها، لكن المدرسة الابتدائية سمحت لها بالالتحاق بصف أدنى من زمرتها العمرية [عند التحاقنا في سبتمبر/أيلول 2014].[87]
إلا أن المدرسة الثانوية المحلية كانت تتبع سياسة مختلفة. وتقول فاطمة إنها عند ذهابها لإلحاق ابنتها لورين ذات الـ16 عاما في الوقت نفسه، أبلغها مدير المدرسة بأنها "ستضطر للالتحاق بمجموعتها العمرية، بدون استثناءات، ولا يمكن لها البدء من صف أدنى". وكانت لورين قد انقطعت عن مدرستها في حمص في الصف السابع، بسبب كثافة القصف في المنطقة، ولم تكن تتحدث التركية.
وشرحت لنا والدتها: "اللغة تجعل التعلم مستحيلا. سألت المدرسة عن مساعدات لغوية فقالوا إنها غير موجودة". وبدا أن ذهاب لورين إلى المدرسة في مستواها العمري هو عقبة لا يمكن التغلب عليها، فلم تلتحق بالمدرسة. وانهارت والدة لورين:
كانت ممتازة في المدرسة في سوريا، وأنا أشعر بالذنب كأم تجاه هذا. لقد تقطعت السبل بجيلهم كله. كانت تشعر بالحصار... كان شعور لورين حيال ضياع تعليمها هو الأكثر حدة.
لم تحضر لورين المقابلة، لأنها كانت تعمل في مصنع للفواكه المجففة، حيث تعمل الآن بدوام كامل، بحسب والدتها.[88]
قد يكون التعامل بشكل أكثر مرونة في تخصيص الصفوف، مع أشكال أخرى من الدعم، قادرا على زيادة أعداد الأطفال السوريين الذاهبين إلى المدارس العامة التركية وتحسين جودة خبرتهم التعليمية.
كانت مفوضية اللاجئين في وسط أوروبا قد أوصت وزارات التعليم بوضع خطوط إرشادية لتخصيص الصفوف لأطفال اللاجئين، بحيث تراعي "المهارات اللغوية، والقدرات الأكاديمية، وسوابق الدراسة وأعمار الطلبة".[89]ورغم أن قدرة الطالب على التحدث باللغة الوطنية ينبغي أن تكون من العوامل المراعاة، إلا أنها لا يجب أن تكون العامل الوحيد، فتجربة سمير ولورين لا تدل على ضرورة قيام المدارس التركية بوضع جميع الطلبة السوريين في صفوف أصغر لاستيعاب مستواهم اللغوي. وكما أشارت منظمة غير حكومية في اسطنبول، فإن "التراجع إلى صف أدنى... قد يتسم بصعوبة نفسية واجتماعية ويصبح حافزا للتسرب"هو أيضا.[90]والأوفق أن تُتخذ قرارات تخصيص الصفوف ضمن دراسة مرنة للعوامل ذات الصلة لكل طالب على حدة. وقد يكون التراجع بمقدار عدة صفوف مفيدا لبعض الطلبة، في التقييم الإجمالي.
فرت روان، 14 عاما، مع أسرتها من حلب في أكتوبر/تشرين الأول 2013، وكانت قد انتهت لتوها من الصف الرابع في مركز تعليم مؤقت سوري في اسطنبول، حينما أجرينا معها مقابلتنا في يونيو/حزيران 2015. وقد سمح لها مركز التعليم المؤقت بالتراجع بمقدار 4 صفوف لأنها فوتت 4 سنوات دراسية ـ 2 في سوريا بسبب القصف في حيها، و2 في تركيا بسبب صعوبات مالية. وأخيرا سمحت لها المعونة المالية التي قدمها متبرع خاص بالذهاب إلى المدرسة بدءا من يناير/كانون الثاني 2015. ورغم أن كبر سنها عن بقية زملائها في الفصل كان صعبا عليها، إلا أنها تمكنت من التكيف:
كان الأطفال الآخرون يضحكون مني لأنني أكبر منهم كثيرا. كنت أعود إلى المنزل باكية كل يوم. لكنني بدأت أحصل على درجات جيدة، وأنا سعيدة بالدراسة الآن.[91]
سارة، 10 أعوام، وُضعت في الصف الثاني في مدرستها العمومية في تورغتلو، لكي تعوض عن التعليم الذي فاتها حين كانت في سوريا وخلال السنة من وجودها في تركيا، ولكي تعوض أيضا عن قدرتها المحدودة على استعمال اللغة التركية. مع أنها كانت أكبر بسنتين من رفاقها، فقد قالت لـ هيومن رايتس ووتش إن تجربتها كانت بشكل عام "جيدة".
أنهيت السنة وأنا في المركز الثالث على صفي. كانت معلمتي جيدة جدا وكنا نحب بعضنا البعض. جميع زملائي في الصف كانوا أصدقائي. تعلمت اللغة التركية بسرعة، والآن أعتقد أني أتكلم أفضل من الأتراك! أنتظر بفارغ الصبر أن تبدأ المدرسة مجددا. وضّبتُ حقائبي المدرسية للسنة المقبلة، مع أن عطلتي الصيفية ما لبثت أن بدأت هذا الشهر.[92]
يمثل العسر الاقتصادي، بالنسبة للعديد من الأسر التي أجرت معها هيومن رايتس ووتش المقابلات، عاملا حاسما في تحديد ما إذا كان أطفالهم يستطيعون الذهاب إلى المدارس. ورغم أن المدارس التركية لا تقتضي رسوما مقابل الدراسة إلا أن هناك تكاليف مصاحبة ـ مستلزمات المدرسة، ورسوم الأنشطة، ورسوم جمعيات المعلمين والأهالي ـ يمكنها أن تميل كفة الميزان لغير صالح الأسر السورية المحرومة.[93]
وقد أبدت لجنة حقوق الطفل القلق من مثل تلك التكاليف الخفية للتعليم.[94]فبالنسبة للأسر التي تعجز عن الوصول إلى المدارس التركية بسبب المصاعب اللغوية ومصاعب الاندماج الاجتماعي أو غيرها، كثيرا ما تكون مراكز التعليم المؤقتة البديلة بعيدة عن متناولها بسبب رسوم الدراسة والانتقال.
نسرين، 28 سنة، هي أرملة وأم لأربعة أطفال من حلب، تقيم في غازي عنتاب. قالت لـ هيومن رايتس ووتش: "ليس لدينا مال، ولذا فإن أطفالي الثلاثة الأصغر خارج المدارس. وأقرب مراكز [التعليم المؤقتة] من هنا باهظ الكلفة: فعلى كل طفل أن يدفع 60 ليرة تركية (22 دولار أمريكي) شهريا في مقابل الحافلة. ونحن لا نقدر على هذا. أما ابني الأكبر فهو يعمل كميكانيكي سيارات، لكن أجرة سكننا تبلغ 225 ليرة تركية (81 دولار أمريكي) في الأسبوع".[95]
تعيش أم محمد في غازي عنتاب مع ابنها الأصغر، براء، الذي يبلغ عمره 15 عاما. وكان قد أنهى الصف السابع في سوريا، كما قالت لـ هيومن رايتس ووتش.
بعد بدء النزاع لم نطمئن لمواصلة إرساله [إلى المدرسة]، ففقد عامين دراسيين في سوريا. ثم أتت قذيفة فقتلت زوجي فأتينا هنا إلى تركيا على الأقدام في أول أيام رمضان سنة 2014. يعمل براء في غسيل السيارات، وعندما تسرب من التعليم في البداية كان يبكي لأنه يفتقد الذهاب إلى المدرسة كثيرا. والآن كلما رأى [أقرانه] في المدرسة يشعر بالضيق لأنه يحسدهم... إنه أمر مخجل ـ المفروض أن يدرس هو أيضا لكنه بدلا من هذا يعمل ويحصل على 60-100 ليرة تركية (حوالي 21-35 دولار أمريكي) أسبوعيا.[96]
ويعيش أحفاد أم محمد الثلاثة أيضا في غازي عنتاب ولا يذهبون إلى المدرسة. وقد قالت: "إنهم لا يستطيعون تحمل التكلفة. حفيدي عمره 11 عاماً وينبغي أن يكون في الصف الخامس، لكنه بدلا من هذا يعمل في مصنع للملابس. وتبقى شقيقتاه في المنزل طوال اليوم، لا تفعلان شيئا. وأقرب [مراكز التعليم المؤقتة] بعيد، يحتاج إلى حافلة لا نملك أجرها".[97]
وعلى غرار أم محمد، قالت أغلبية الأسر التي أجريت معها المقابلات ولديها أطفال خارج المدارس لـ هيومن رايتس ووتش إنها تعتمد على هؤلاء الأطفال، الذين تصل أعمار بعضهم إلى الثامنة، كمصدر دخل للأسرة. وتشير التقارير الأخيرة إلى أن تدفق اللاجئين السوريين قد أحدث تصاعدا مفاجئا في عمالة الأطفال في أرجاء تركيا.[98]
كان تقرير لليونيسيف من سنة 2014، عن تأثير النزاع السوري في حياة الأطفال، قد قدر أن طفلا واحدا يعمل من كل 10 أطفال وسط اللاجئين السوريين في الأردن ولبنان والعراق ومصر وتركيا.[99]وبحسب الإحصائيات الرسمية فإن ما يقارب من 900000 طفل ـ تركي وغير تركي على السواء ـ يعملون في تركيا، وتتراوح أعمار 300000 منهم بين 6 و14 عاما.[100]ومع ذلك فإن هذه الأرقام الرسمية تقل على الأرجح عن الأرقام الفعلية، وخاصة بما أن عمالة الأطفال غير المشروعة تتم بعيدا عن آليات الرصد العادية.[101]
وقد أبدت لجنة حقوق الطفل القلق من نقص البيانات المنتظمة المتعلقة بفقر الأطفال وعمالة الأطفال في تركيا، وأوصت تركيا بالشروع في جمع تلك البيانات وفرزها حسب النوع الجنسي والموقع الجغرافي والخلفية العرقية والخلفية الاجتماعية الاقتصادية، لتحسين رصد قضايا حقوق الطفل.[102]
بموجب القانون التركي، يبلغ الحد الأدنى لسن العمل 15 عاما،[103]والحد الأدنى لسن الأعمال الخطرة 18 عاما.[104]وفي 2013، مدت الحكومة التركية مظلة الحد الأدنى للأجور بحيث تشمل العمال من جميع الأعمار، بمن فيهم البالغين 15 عاما الذين كانوا غير مشمولين سابقا بحماية الحد الأدنى للأجور.[105]
ورغم أن تدابير الحماية العمالية هذه لا تشمل الأطفال من غير المواطنين صراحة، إلا أن تركيا صدقت أيضا على الاتفاقيات الدولية التي تحظر تشغيل الأطفال، بما فيها اتفاقية منظمة العمل الدولية بشأن الحد الأدنى للسن،[106]واتفاقية منظمة العمل الدولية بشأن أسوأ أشكال عمالة الأطفال،[107]واتفاقية حقوق الطفل،[108]والعهد الدولي الخاص بالحقوق الاقتصادية والاجتماعية والثقافية،[109]والاتفاقية الدولية للقضاء على جميع أشكال التمييز العنصري.[110]
أفادت الأسر التي أجرت معها هيومن رايتس ووتش المقابلات بأن أطفالها يعملون في مصانع للملابس، ومصانع للفواكه المجففة، وورش لتصنيع الأحذية، وورش إصلاح السيارات، كما اشتغل بعضهم في حصاد الكرز أو العمل الزراعي، بينما كان آخرون يقومون ببيع المناديل الورقية أو المياه أو التمور في الشوارع. ووجدت بعض الدراسات، المتفقة مع ما توصلت إليه هيومن رايتس ووتش، أن الأطفال اللاجئين يكونون في بعض الأحيان مصادر رزق الأسرة. ويتعرض الآباء اللاجئون "للتمزق لأنهم يريدون لأطفالهم التعلم وتأمين مستقبل أفضل، لكن الكبار يعانون في العثور على عمل، وإيجاد عمل بأجر أسهل على المراهقين في تركيا... ونتيجة لهذا يتجه كثير من اللاجئين الشباب إلى العمل بدلاً من الدراسة".[111]
رضوان قال رضوان، 11 عاما، ووالدته الأرملة لـ هيومن رايتس ووتش إنهما فرا من دمشق عند تعرض ملجأ الأيتام[112]الذي كان يعيش فيه مع أشقائه الثلاثة للقصف في مارس/آذار 2013. وشرحت لنا والدته إنه في غازي عنتاب "لم يدخل أي من أطفالي المدرسة لأننا لا نملك تكلفتها. نحتاج إلى عملهم حتى نأكل".[113] وقال رضوان لباحثة هيومن رايتس ووتش إن شقيقيه التوأم اللذين يبلغان من العمر 12 عاما، وشقيقته التي تبلغ 10 أعوام، لم يحضروا المقابلة لأنهم يعملون، أما هو فكان في يوم عطلته. وشرح لنا: "كنت في الصف الرابع في سوريا حينما توقفت عن الذهاب إلى المدرسة. كنت أحب المدرسة، وأحب دراسة الرياضيات، وأفتقد الذهاب إلى المدرسة كثيرا". وقال إنه يعمل ما يزيد على 12 ساعة يوميا، طوال 7 أيام أسبوعيا، ويكسب 40 ليرة تركية، أو 14 دولارا أمريكيا، في الأسبوع. "لكن الخياط الذي أعمل عنده طيب ويحسن معاملتي. أعمل من 7:30 صباحا حتى 8 مساء كل يوم. ويحصل شقيقاي على نفس الراتب، لكن شقيقتي الأصغر تحصل على 30 ليرة تركية (11 دولار أمريكي) في الأسبوع". وتعيش عائلة رضوان في متجر مهجور بدون حمام، ويدفعون 250 ليرة تركية (90 دولار أمريكي) في الشهر مقابل الإيجار والمرافق. |
شدد العديد من المنظمات غير الحكومية لـ هيومن رايتس ووتش على أن أزمة عمالة الأطفال وثيقة الصلة بقضية تصاريح العمل للاجئين السوريين في تركيا. بعد تنحية المانع اللغوي جانبا فإن غياب الحق في العمل المتمتع بحماية القانون هو ما يفصل عائلات اللاجئين السوريين الفقيرة عن العائلات التركية الفقيرة، التي تظل إلى حد بعيد قادرة على إرسال أطفالها إلى المدارس.[114]
وقد أفادت "جمعية العمل النزيه"بأن أصحاب الأعمال في تركيا يقومون في أحيان كثيرة باستغلال اللاجئين السوريين من خلال دفع أجور تقل عن الحد الأدنى، وإرغامهم على العمل لساعات طويلة في ظروف غير آمنة، وإخضاع أجورهم لخصومات لا مبرر لها.[115]
أكدت الأسر التي أجرينا معها المقابلات لأجل هذا التقرير هذه النتائج. فمن بين الأسر الـ50 التي تمت مقابلتها، أكدت 40 منها أن أحد الأبوين على الأقل، أو أحد أفراد الأسرة البالغين، يعمل بانتظام خارج المنزل. ومع ذلك فإن 3 أسر من بين تلك الـ40 كان لديها طفل يعمل في سن 15 سنة، و8 أسر منها كان لديها طفل يعمل في سن دون 15 سنة. وعلاوة على هذا فإن 4 أسر تعولها نساء كانت تعتمد على أطفالها كمصدر الدخل الأولي.
وأفادت الأسر التي انضم منها كبار وأطفال على السواء إلى قوة العمل بأن غياب تدابير الحماية العمالية يعني تعرض الأفراد البالغين في أحيان كثيرة لاستغلال أصحاب العمل ـ مثل حصولهم على أجور تقل كثيراً عن نظرائهم الأتراك،[116]والحرمان من الأجر بالكامل في بعض الأحيان،[117]وعدم الحصول على المزايا الاجتماعية للعمل.[118]ونتيجة لهذا كانوا يشعرون بأنهم لا يملكون خياراً سوى أن يطلبوا من أطفالهم العمل بدورهم، لتلبية تكاليف المعيشة الأساسية.
ووسط الأسر السورية التي أجريت معها المقابلات لأجل هذا التقرير، لم يكن هناك شخص واحد يعمل بدوام كامل بغير تصريح ويحصل على الحد الأدنى للأجور، الذي كان يبلغ وقت إجراء المقابلات 949 ليرة تركية في الشهر، أو ما يقارب 341 دولار أمريكي.[119]وكان متوسط دخل الذين قبلوا الإعلان عن دخولهم يبلغ 479 ليرة تركية (172 دولار أمريكي).
ينص قرار أكتوبر/تشرين الأول 2014 المتعلق بالحماية المؤقتة على أن "تتحدد الإجراءات الخاصة بتوظيف الأشخاص المنتفعين بالحماية المؤقتة بمعرفة مجلس الوزراء"، ويجوز للمنتفعين "التقدم إلى وزارة العمل والضمان الاجتماعي للحصول على تصاريح عمل للاشتغال في القطاعات والمهن والمناطق الجغرافية... التي سيحددها مجلس الوزراء".[120]وعليه فإن اللائحة تعترف من حيث المبدأ بإمكانية الوصول المشروع إلى سوق العمل، لكن هذا الوصول يتطلب حدوثه من خلال تنظيمات لاحقة لم تصدر حتى الآن.
في الشهور التي أعقبت نشر لائحة الحماية المؤقتة، أفادت بعض المنافذ الإخبارية بأن وزارة العمل ووزارة الداخلية تضعان تشريعا يقصد به توسعة نطاق الوصول إلى تصاريح العمل بالنسبة للاجئين السوريين.[121]ومع ذلك ففي 7 أغسطس/آب 2015، أعلنت وزارة العمل والضمان الاجتماعي عن غياب أي خطة من هذا القبيل، وأن تركيا لن تمنح اللاجئين تصاريح عمل تحت أي برنامج عمومي.[122]لكن إذا لم تصدر تركيا تنظيما يتيح للسوريين العمل المشروع والتمتع بحماية قوانين العمل التركية فإن عائلات اللاجئين ستستمر في معاناتها، كما سينقطع تعليم أطفالها.
وقد قال أب لستة أطفال، عمره 38 عاما ويقيم في إزمير، لـ هيومن رايتس ووتش إن ابنه الأكبر أحمد الذي يبلغ 12 عاما لا يذهب إلى المدرسة لأنه يعمل:
إنه يصنع الأكياس في إحدى الورش. يعمل 5 أيام ونصف أسبوعيا ويتقاضى 500 ليرة تركية (179 دولار أمريكي) في الشهر... أريد إلحاق أطفالي الأصغر بالمدرسة في العام القادم، أما أحمد فإننا نحتاج إليه للمساعدة في الدخل. إذا لم يعمل فإننا لن نأكل. الإيجار والمرافق تُسدد بالكاد من شهر إلى شهر في وضعنا الحالي.[123]
يعيش إبراهيم، 15 سنة، مع أمه الأرملة وشقيقين في مرسين، حيث يعمل في طلاء السيارات من 8 صباحا وحتى 6:30 مساء طوال 6 أيام في الأسبوع، مقابل نحو 300 ليرة تركية (108 دولار) في الشهر. لم يذهب إبراهيم إلى المدرسة منذ الصف السابع، في 2013، عندما دمرت قنبلة برميلية حيّه في حلب، وانتقلت أسرته إلى الريف على حد قوله.[124]وفيما بعد، حينما بدأ مقاتلو تنظيم "الدولة الإسلامية" (المعروف أيضاً باسم "داعش") في الزحف على محيط منطقته، فرت الأسرة إلى تركيا. وقال أشقاؤه لباحثة هيومن رايتس ووتش في فخر إن إبراهيم كان من أوائل الطلبة ومتفوقا في جميع المواد. وعند سؤاله عما إذا كان يفتقد الدراسة، رد إبراهيم:
كنت أحب دراسة الرياضيات. إنني أفتقد المدرسة فعلا، وأتمنى لو كنت أستطيع العودة. العمل شاق إذا قارنته بحياة الطلبة ـ الظروف مختلفة عما اعتدناه. لقد تغيرت حياتنا تماما. ليس لي أصدقاء، أتراك أو سوريون. أشعر بالوحدة كثيرا. لكننا لا نملك الوقت للأصدقاء، ما دمنا نعمل 10 ساعات ونصف يوميا. مكان العمل لا يتميز بالأمان التام ـ فأنا أعاني من آلام الظهر والساقين بسبب الوقوف على قدميّ طوال الوقت، ومتاعب في الرئة بسبب المواد الكيماوية.[125]
وصف شقيق أحمد البالغ من العمر 27 سنة الأتراك في حيه بأنهم "فقراء هم أيضا"، لكنه كان يعتقد أن معظمهم يتمكنون من إرسال أطفالهم إلى المدرسة.[126]وبالفعل، رغم أن الفقر يؤثر في نسبة التسرب من التعليم وسط المواطنين الأتراك،[127]إلا أن معدلات الالتحاق التركية الإجمالية في 2014-2015 ظلت مرتفعة نسبياً، إذ بلغت 96,3 بالمئة للمدارس الابتدائية، و94,35 بالمئة للمدارس الإعدادية.[128]
جمعية التضامن مع طالبي اللجوء والمهاجرين (أسام)، وهي منظمة تركية غير حكومية تدير مركزا لخدمات اللاجئين في غازي عنتاب، قالت لـ هيومن رايتس ووتش إن الإدارة المحلية لوزارة السياسات الأسرية والاجتماعية قد تشاورت معهم بشأن تخفيف عمالة الأطفال وسط اللاجئين السوريين في المنطقة.[129]وفي 12 يونيو/حزيران 2015، وهو اليوم العالمي لمناهضة عمالة الأطفال،[130]قامت وزارة السياسات الأسرية والاجتماعية بلصق ملصقات في مراكز اللاجئين بهدف رفع الوعي بالجوانب السلبية لعمالة الأطفال. وقد تكون حملات التوعية العامة مفيدة، لكن من المستبعد أن تغير أنماط السلوك التي تفرضها ظروف اقتصادية، في غياب البدائل.[131]
وكما لاحظ اليونيسيف فإنه:
لا يمكن التصدي لأعداد الأطفال الذين يتسولون أو يعيشون في الشوارع بغير التركيز أيضاً على المشاكل داخل المنزل أو المدرسة، التي كثيرا ما تقود الأطفال إلى الشوارع... وتعتمد عمالة الأطفال إلى حد بعيد على نقاط استضعاف ناتجة عن الفقر والحرمان. ومن ثم فإن التقدم في القضاء على عمالة الأطفال يرتبط على نحو وثيق بتقليل نقاط الاستضعاف المذكورة وتخفيف الصدمات الاقتصادية وتزويد الأسر بالحماية الاجتماعية ومستويات كافية من الدخل المنتظم.[132]
وفي حكم المؤكد أن تستمر عمالة الأطفال في تركيا حتى تحصل عائلات اللاجئين على فرصة جدية لكسب أجر لائق. وكما قال أحد منسقي البرامج في منظمة "ميرسي كور"لـ هيومن رايتس ووتش، "إذا استطاع الكبار العمل بشكل مشروع، فإننا نتوقع انخفاض أعداد الأطفال الذين يعملون. ولا يلزم أن يربحوا مبالغ طائلة، بل فقط أن يتمتعوا بوضع مواز لوضع العمال الأتراك. أما في الوضع الراهن فهناك اقتصاد مواز [من عمالة اللاجئين السوريين المستضعفين]".[133]
أفادت الأسر التي تمت مقابلتها عن تجارب متنوعة في الاندماج مع المجتمع المضيف. فكثيرا ما وصف الأطفال الذين يذهبون إلى مدارس تركية عامة توترات اجتماعية مع زملائهم الأتراك، الذين يقوم بعضهم بالسخرية منهم لأخطائهم اللغوية أو لمجرد كونهم سوريين: "في مقتبل وصولي كان أطفال الحي الأتراك يسخرون مني كثيرا لعجزي عن التكلم بالتركية، فشجعني أبي على تعلمها بأسرع ما يمكن"كما شرحت لنا خملين، 14 سنة، التي وصلت إلى إزمير من دمشق في مارس/آذار 2013.[134]
كما قالت أم سورية تركمانية، ستنتقل ابنتها من مركز تعليم مؤقت سوري إلى مدرستها المحلية السورية لأنهم لم يعودوا قادرين على تحمل رسوم التعليم، قالت إن باعث قلقها الأكثر إلحاحا هو اندماج ابنتها الاجتماعي في المدرسة الجديدة:
ستكون النقلة صعبة من بعض النواحي لأن الأطفال الأتراك لديهم مشاكل مع الأطفال السوريين ـ إنهم يسخرون منهم حتى في الشارع، ويصيحون "سوري، سوري". ورغم أنها تتكلم التركية [لأننا تركمان] إلا أنني أشعر بالقلق.[135]
وقد ذكرت 17 أسرة من الـ50 التي تمت مقابلتها لأجل هذا التقرير الشعور بالخوف من عدم اندماج أطفالهم مع نظرائهم، أو حتى تعرضهم للتنمر منهم، كباعث قلق إضافي يفسر عدم رغبتهم في إرسال أطفالهم إلى مدارس تركية أو معاناة الأطفال من صعوبات في تحقيق النجاح هناك.
قالت خلود، وهي أم لثلاثة أطفال في اسطنبول: "أفضل أن يدرس أطفالي في مدرسة سورية لأن هناك دائما مشاكل للأطفال السوريين الذين يحاولون الاندماج في مدارس تركية ـ لديهم مشاكل مع الأطفال الأتراك".[136]
كما قال نبيل، وهو أب لخمسة أطفال من ريف حلب، قال لـ هيومن رايتس ووتش إنه يستبعد أن يُلحِق أطفاله بمدرسة تركية في تورغتلو: "هناك تمييز ضد السوريين في المنطقة، ولا نريد لأطفالنا التعرض للمتاعب".[137]
وأفادت فاطمة، 12 سنة، القادمة أصلا من بلدة عامودا في سوريا، بأن تنمر الطلبة الآخرين هو العامل الرئيسي وراء رغبتها في ترك الدراسة. وقالت لـ هيومن رايتس ووتش إن زملاءها الأتراك في مدرسة حكومية في تورغتلو تنمروا عليها.[138]وكان مسؤولو المدرسة قد وضعوها في صف يقل عن مستواها العمري بثلاثة صفوف، عند التحاقها في سبتمبر/أيلول 2014، لأنها فوتت عاما دراسيا واحدا ولم تكن تعرف التركية بطلاقة. ومع أنها هي وأباها أفادا بحدوث تحسن كبير في معرفتها بالتركية على مدار العام الدراسي 2014-2015، وقدرتها على اللحاق بأقرانها أكاديميا، إلا أنها تعرضت لتنمر زملائها:
كانوا يضربونني عندما يختفون عن أنظار المعلم، ولم يعرف المعلم ولهذا لم يضع حدا للأمر. زار أبي مدير المدرسة للشكوى، فقال المدير: "عليك أن تتوقف عن إرسالها إلى المدرسة إذا كنت قلقا عليها". لكن أبي قال إنني بحاجة إلى الدراسة، فقال لي المدير ألا أتعامل مع بقية الأطفال. ليس لي أصدقاء. كان الوضع صعبا... لم أتمتع بأي شيء متعلق بالمدرسة هذا العام. حاول معلمي أن يوبخ الأطفال الآخرين، لكنهم لم يتوقفوا قط. كانوا يهتفون أمامي، "سورية، سورية"، ويسبونني ويسخرون مني لأنني أكبر منهم سنا. كنت أحب المدرسة في سوريا، وكان لي أصدقاء وكنت أحب التعلم. إنني أفتقد مدرستي في سوريا كثيرا.
قررت فاطمة ألا تعود للمدرسة في العام القادم. وتقبّل والدها، حسن، فكرة أن فاطمة قد تترك المدرسة في سن صغيرة.
سأحاول بكل جهدي أن أقنعها، لكن إذا لم تكن فعلا تستطيع الذهاب فماذا يمكن أن أفعل؟ لا توجد مدارس سورية حولنا. ربما أدخلها أحد برامج تحفيظ القرآن.[139]
ولعل رد فعل إدارة المدرسة والمعلمين تجاه الطلاب السوريين من المكونات الأساسية في التصدي لقضايا الاندماج الاجتماعي. وقد لاحظت إحدى الأمهات السوريات:
حتى أبناء صديقاتي الناجحون في المدارس التركية يشتكون من التعرض للتنمر أو السخرية من جانب زملائهم. وأعتقد أن المعلمين لا يعرفون كيف يساعدون في هذا الأمر أو يتدخلون فيه.[140]
لكن الدراسات وجدت أن تزويد معلمي الأطفال اللاجئين بالتدريب اللازم للتصدي لقضايا الدمج الاجتماعي في الفصول يمكن أن يساعد في تخفيف هذا المانع بالتحديد.[141]ولاحظ اليونيسيف أن المعلمين الأتراك "يحتاجون إلى تطوير ودعم مهني للعمل مع الأطفال اللاجئين السوريين"، بما في ذلك التدريب المتخصص على التعامل مع الأطفال الذين مروا بصدمات وعنف.[142]
بحسب مفوضية اللاجئين فإن "الطبيعة السياسية للمحتوى التعليمي المقدم للاجئين، وهياكله، يمكنها العمل على مفاقمة الصراعات المجتمعية وإشعار بعض الأطفال الأفراد بالاغتراب، والإفضاء إلى تعليم لا يتميز بالجودة ولا الحماية".[143]
ولاحظت الوكالة أن المحتوى التعليمي عليه التصدي صراحة "للقضايا المتعلقة بالنزاع، والمواطنة، والتماسك الاجتماعي"لمحاربة المخاطر المحتملة لتعليم اللاجئين والمواطنين جنبا إلى جنب، والاستفادة من "إمكانيات الاندماج الاجتماعي الهامة الكامنة فيه".[144]كما قالت إن الدراسات أثبتت النتائج الإيجابية لتدريب المعلمين على جودة التدريس والعلاقات مع المتعلمين.[145]
وعلى غرار فاطمة في دراسة الحالة السابقة، تم أيضاً وضع عبير، 13 سنة، في صف أدنى من مستواها العمري بثلاثة صفوف، وتعرضت لتنمر زملائها في مدرسة تركية بتورغتلو. لكنها وصفت قيام معلمها بتدخلات تميز تجربتها إلى حد بعيد عن تجربة فاطمة.
معلمي طيب جدا ويعاملني بنزاهة... يقوم أطفال آخرون في المدرسة بإغاظتي قائلين، "سورية، سورية"، ويسخرون مني أحيانا، لكن المعلم لا يسمح بأي سلوك كهذا داخل الفصل.. أنا أكبر من بقية الأطفال في فصلي بثلاث سنوات، لكن أحدا لا يغيظني لأن المعلم لا يسمح للأطفال بالسخرية مني.
وقد شرحت عبير أنها الآن واحدة من أفضل الطلبة في الفصل، ولديها القليل من الأصدقاء المقربين. تريد العمل كجرّاحة حينما تكبر.[146]
من الأبعاد الحاسمة في وصول اللاجئين السوريين إلى التعليم، الامتثال على مستوى المحافظات والمستويات المحلية للتوجيهات الوطنية ذات الصلة.
وقد قالت أسرتان لـ هيومن رايتس ووتش إن المدارس التركية رفضت محاولاتهما لإلحاق أطفالهما، رغم تقديم الوثائق الضرورية ـ بطاقة هوية الأجانب، التي تصدر للمنتفعين بالحماية المؤقتة ـ بموجب تعميم وزارة التعليم الوطني 21/2014.[147]
تمثل هذه الحالات إخفاقا على مستوى المحافظات والمستوى المحلي في الامتثال للّوائح الوطنية والمبادئ الدولية. ورغم أن المشكلة لا تنتشر على نطاق واسع وسط الأسر التي قابلتها هيومن رايتس ووتش إلا أن أثرها امتد فيما حولها: قالت 6 أسر إضافية إنها لم تحاول تسجيل أطفالها في المدارس التركية لأنها سمعت بوقائع مشابهة وافترضت أنها ستواجه الرفض.
وكانت جميع الأسر التي أجريت معها المقابلات لأجل هذا التقرير، عدا 3، تحوز وثائق الهوية اللازمة للتسجيل في المدارس التركية العامة. أما الاستثناءات فكانت من حديثي الوصول إلى تركيا الذين لم يذهبوا إلى المكتب المناسب بعد، أو من لاجئي غازي عنتاب الذين قالوا إن المكتب المحلي توقف عن إصدارها في فبراير/شباط 2015 بسبب مشكلة فنية.[148]ومع ذلك فقد أفادت أسرتان بأن بطاقات هوية الأجانب لا تُقبل للتسجيل في المدارس.
رُلى، وهي أم لثلاثة أطفال ومعلمة سابقة بمدرسة ابتدائية في عفرين، تعيش الآن مع أسرتها في إسكندرون بمحافظة هاتاي، قالت لـ هيومن رايتس ووتش إن تعليم أطفالها من أعلى الأولويات [بالنسبة لها]، لكنها عجزت عن إلحاق أطفالها بالمدرسة لغياب تصريح الإقامة، رغم أنها حاولت إلحاقهم بعد صدور التعميم 21/2014:
معنا بطاقات الهوية [المخصصة للأجانب] ولكن ليس تصريح الإقامة. وقد ذهبتُ لتسجيل أطفالي في مدرسة [تركية] فقال المدير إنه لا يستطيع تسجيلهم. ذهبت إلى الشرطة فقالوا بدورهم إنهم لا يستطيعون. وأخيرا أدخلت أطفالي إلى مدرسة سورية تكلفنا 500 ليرة تركية (ما يقرب من 180 دولار) للطفل الواحد. والمدرسة نفسها شديدة السوء، فالمدير غير مهتم بالأطفال، ولا يحصل المعلمون على رواتب. ولا توجد حافلة [للمدرسة] ومن ثم فإنني أستقل حافلة عمومية لأخذ أطفالي إلى المدرسة كل يوم، مقابل 11 ليرة تركية (ما يقارب 4 دولارات أمريكية) في اليوم لكل طفل.[149]
علاوة على هذا قالت وزارة التعليم التابعة للحكومة السورية المؤقتة لـ هيومن رايتس ووتش إن مدارس محافظة غازي عنتاب ما زالت تشترط تصريح الإقامة للالتحاق بها، رغم تعميم وزارة التعليم الوطني الذي يفيد بالعكس، ربما بسبب ارتفاع كثافة اللاجئين السوريين هناك.[150]
أجمعت الأسر الـ14 التي أجرت معها هيومن رايتس ووتش مقابلات في غازي عنتاب على أن أطفالهم الذين في سن الدراسة ـ وعددهم الإجمالي 30 ـ إما خارج المدارس أو يذهبون إلى مراكز التعليم السورية المؤقتة. وكانت أسرة واحدة فقط قد حاولت إلحاق أطفالها بمدرسة تركية في سبتمبر/أيلول 2014، وقالت إن مسؤولي المدرسة رفضوا التحاقهم بدون تقديم تفسير.[151]
وصفت والدة تلك الأسرة، عزيزة، جهودها لتسجيل ابنتها ذات الثمانية أعوام في مدرسة عامة بغازي عنتاب في سبتمبر/أيلول 2014:
معنا بطاقات هوية الأجانب، لكن عندما ذهبت إلى المدرسة التركية المحلية لتسجيل ابنتي بيان، ظلوا يقولون لي أن أعود في وقت آخر. ذهبت 5 مرات، وفي النهاية استسلمت.[152]
لا تملك أسرة بيان تكلفة الحافلة أو مصروفات مركز التعليم المؤقت. وبدلا من هذا تنوي أمها إلحاقها بدروس القرآن في المسجد المحلي. والمفارقة أن بيان، لو قُبلت في مدرسة حكومية تركية، فإنها ستواجه عقبات الاندماج على نحو يقل كثيرا عن كثير من نظرائها السوريين، كما شرحت لنا أمها: "بيان تتحدث التركية بطلاقة لأننا من التركمان، ومن شأنها أن تنجح في المدرسة [إذا سُمح لها بالالتحاق]".[153]
وحتى إذا كانت تلك المدارس غير الممتثلة تشكل حالات فردية فإن المقابلات تشير إلى قدرتها على إحداث أثر رادع قوي عندما تسمع الأسر من الجيران أو الأقارب، وسط جاليات اللاجئين السوريين وثيقة الترابط، بأن المدارس ترفض الطلبة السوريين.
قالت إحدى الأمهات في مرسين لـ هيومن رايتس ووتش إن ابنتها أمينة ذات الـ13 عاما لم تذهب إلى المدرسة منذ 3 سنوات، وابنها علي ذا التسع سنوات لم تسنح له فرصة دخول المدارس قط، وإن التعليم مهم لأطفالها: "لا تهمنا اللغة التي يتعلمونها طالما كانوا يتعلمون. أريد لهم أن يدرسوا حتى إذا كان وضعنا المالي سيئا". ومع ذلك فعند وصول الأسرة إلى تركيا في يوليو/تموز 2014، لم يحاولوا إلحاق أطفالهم بالمدرسة لأنهم اعتقدوا أنهم سيواجهون بالرفض:
قال لنا الجيران جميعا إنه لا توجد مدرسة سورية قريبة. والوصول إلى أقرب مدرسة يتطلب دفع 150 ليرة تركية [حوالي 54 دولار أمريكي] للطفل الواحد في الشهر للمواصلات. ولا يمكننا دفع هذا، إضافة إلى الإيجار والفواتير، فزوجي ليس لديه عمل منتظم هنا. لا نعرف شيئا عن المدارس التركية، لكننا سمعنا عن أسر حاولت إلحاق أطفالها ورُفض طلبها.[154]
كما قالت جمعية التضامن مع طالبي اللجوء والمهاجرين في اسطنبول لـ هيومن رايتس ووتش إن بعض المدارس تقاوم الامتثال لتعميم وزارة التعليم الوطني، سواء لترددها في تدريس الأطفال السوريين أو لأسباب إدارية. وأفادت الجمعية بأن معظم أطفال منتفعيها ملتحقون بالمدارس فعليا. لكن الجمعية نسبت هذا النجاح جزئيا إلى جهودها في مساعدة الآباء للتغلب على ما يواجه أطفالهم من موانع. تتواصل الجمعية مباشرة مع إدارات المدارس المتعنتة لتوعيتها بالتزامات المدرسة بموجب اللوائح.[155]أما بالنسبة لعائلات اللاجئين المقيمة خارج نطاق الخدمات المقدمة من المنظمات غير الحكومية، أو العاجزة عن الاستفادة من مناصرتها لأي سبب آخر، فإن المدرسة غير الممتثلة تمثل عقبة لا يمكن التغلب عليها.
يتضمن تعميم وزارة التعليم الوطني 21/2014 نصا يفيد بإنشاء لجان في المحافظات لتولي التحركات والإجراءات المتعلقة بتعليم اللاجئين السوريين.[156]ومع ذلك فإن أحد ممثلي وزارة التعليم الوطني، في مقابلة مع هيومن رايتس ووتش، أفاد بأن حكومات المحافظات لا تمتثل دائما للتوجيهات الوطنية لحساسيات سياسية تتعلق بالسياسات المتبعة تجاه اللاجئين السوريين، وأن الوزارة لا تبذل سوى القليل لمتابعة اللجان بسبب محدودية الموارد.[157]
وقال مدير أحد مراكز التعليم السورية المؤقتة في اسطنبول لـ هيومن رايتس ووتش: "وزارة التعليم التركية تساعدنا، لكن حجم المساعدة يتوقف على المسؤول في المحافظة".[158]
قالت 6 أسر من الـ50 التي قابلتها هيومن رايتس ووتش إنها لم تكن تعلم ما إذا كان الذهاب إلى المدارس من حق أطفالها قانونا، أو كيفية بدء إجراءات تسجيلهم.
وقالت 5 أسر أخرى لـ هيومن رايتس ووتش، عن اعتقاد خاطئ، إن أطفالها لا يستطيعون الالتحاق بالمدارس التركية لأنهم لا يحملون تصاريح إقامة، رغم أن التصاريح لم تعد شرطا للتسجيل.
استندت بعض تلك الأسر في قرار عدم تسجيل أطفالها في المدارس التركية إلى روايات متداولة سمعوها في محيطهم الاجتماعي عن صعوبات واجهها آخرون في التسجيل، كما أن غياب المعلومات الكافية المتاحة لهم، سواء من خلال المدارس نفسها أو من خلال المنظمات غير الحكومية، جعل اطلاعهم على المعلومات المتعلقة بحقوقهم مستحيلا.
وكشف تقييم للاحتياجات، أجرته مفوضية اللاجئين في مارس/آذار 2015، عن أن "الكثير من أسر اللاجئين لا تملك معلومات كافية بشأن الإجراءات الواجب اتباعها حينما ترغب في إلحاق أطفالها بالمدارس التركية أو مراكز التعليم المؤقتة".[159]
وقال أحد مسؤولي التعليم في المفوضية لـ هيومن رايتس ووتش في يونيو/حزيران 2015 إن الوكالة تنوي تزويد مراكز تقديم المشورة للاجئين في جنوب شرق تركيا بتوجيهات تفصيلية عن إجراءات الالتحاق للعام الدراسي 2015-2016.[160]
إلا أن المشكلة أوسع نطاقا من أن تقتصر على الجنوب الشرقي، رغم إقامة أكبر كثافة من اللاجئين السوريين في تلك المنطقة. فقد أجرت هيومن رايتس ووتش مقابلة مع أسر سورية لم يلتحق أطفالها بالمدارس بسبب نقص المعلومات أو خطأها، في جميع المدن الخمس التي تمت زيارتها لأجل هذا التقرير.
على الحكومة التركية، والحكومة السورية المؤقتة، واليونيسيف، ومفوضية اللاجئين وغيرها من الهيئات، أن تضمن إتاحة تلك التوجيهات للسوريين المقيمين في أرجاء البلاد. فعلى سبيل المثال، أقامت المنظمة غير الحكومية الدولية "ميرسي كور"مركزا لخدمات المعلومات باسم "معلومات"، في وسط مدينة غازي عنتاب، تقدم فيه للّاجئين السوريين منشورات واستشارات بشأن كيفية الوصول إلى الخدمات الصحية والتعليمية والقانونية.[161]وعلى نفس المنوال، تدير المنظمة التركية غير الحكومية "جمعية التضامن مع طالبي اللجوء والمهاجرين"مراكز "للخدمات المتعددة"في اسطنبول وغازي عنتاب، تقدم المشورة والمعلومات بشأن التعليم إضافة إلى خدمات أخرى لعملائها من اللاجئين. هذه خدمات عالية القيمة، وينبغي التوسع فيها لصالح أعداد أكبر من اللاجئين السوريين.
يحدث اكتظاظ المدارس في المقام الأول في مراكز التعليم المؤقتة السورية، رغم أنه كان مشكلة في بعض المدارس الحكومية التركية منذ ما قبل بداية النزاع السوري.[162]وبحسب العاملين في "ميرسي كور"، وهي منظمة دولية غير حكومية، فإن المدارس التركية في غازي عنتاب كانت تعاني بالفعل من الاكتظاظ وتعمل لفترتين قبل وصول اللاجئين السوريين، مما جعل الحاجة إلى زيادة سعتها أكثر إلحاحا.[163]
وجدت دراسة تقييمية أجراها مركز جامعة أكسفورد لدراسات اللاجئين في سبتمبر/أيلول 2014 أنه "لا يوجد ما يكفي [من مراكز التعليم المؤقتة] لتلبية الطلب"في غازي عنتاب.[164]وأفاد العاملون بالتعليم في غازي عنتاب بوجود "200 طالب على قوائم الانتظار بالنسبة للصفوف الأصغر سنا".[165]
كما ينتشر الاكتظاظ بالفعل في بعض المناطق والأرجح أن يتفاقم بسبب غياب التمويل لمراكز التعليم المؤقتة، مما قد يدفع بعضها إلى إغلاق أبوابها ويضطر طلبتها للذهاب إلى مراكز أخرى أو التسرب من التعليم ـ وبحسب دراسة أكسفورد في 2014 فإن "العديد من المدارس قد أفادت بأنها مهددة بالإغلاق إذا لم يتم تأمين تمويلها للعام الدراسي الجديد".[166]وفي ريحانلي (الريحانية)، وهي مدينة بمحافظة هاتاي الجنوبية التركية كان بها ذات يوم 19 مركزا عاملا من مراكز التعليم المؤقتة، أغلقت جميع المراكز أبوابها عدا 3، بسبب نقص التمويل، حتى أغسطس/آب 2015.[167]
لا يتمتع المعلمون السوريون ـ مثلهم مثل بقية العاملين السوريين في تركيا ـ بتصاريح للعمل المشروع، ومن ثم فلا يحق لهم الحصول على رواتب عن عملهم في مراكز التعليم المؤقتة، رغم خضوع تلك المراكز لإشراف وزارة التعليم الوطني. ويحصل بعض المعلمين على "حوافز"يمولها اليونيسيف أو إدارات مراكز التعليم المؤقتة،[168]لكن الكثيرين منهم يواجهون انعدام الأمن المالي، الذي يصعّب على مراكز التعليم المؤقتة استبقاء المعلمين الجيدين.[169]
وقد قال مدير أحد مراكز التعليم المؤقتة في اسطنبول لـ هيومن رايتس ووتش: "إننا ندفع للمعلمين من رسوم الدراسة وما نحصل عليه من الجمعية [التي تمول المدرسة]. وفي مدارس الجنوب يعمل جميع المعلمين كمتطوعين".[170]وقال مدير آخر لأحد مراكز التعليم المؤقتة في اسطنبول: "لدينا 75 معلماً، كانوا جميعاً معلمين في سوريا، وهناك عدد أكثر من كاف من المعلمين المؤهلين يعيشون في تركيا الآن".[171]
وبحسب اليونيسيف:
يشكل المعلمون من اللاجئين السوريين أحد الموارد غير المستغلة في جميع البلدان المضيفة تقريبا.[172]ويؤثر نقص استغلال هذا المورد في الوصول إلى التعليم وفي جودته على السواء بالنسبة لأطفال اللاجئين السوريين: فهو "إما يمنع أطفال اللاجئين من الذهاب إلى المدرسة أصلا، أو يؤدي إلى تكدسهم في فصول كبيرة، أو حضورهم لفترات أقصر... ويساهم غياب فرص التوظيف بالنسبة للمعلمين اللاجئين في البلدان المضيفة في زيادة عدم الاستقرار.[173]
واستجابة لهذا الوضع، طالب اليونيسيف بـ"إيلاء العناية الواجبة .. لتوظيف المعلمين السوريين الذين يمتلكون الفهم والخبرة اللازمين لتعليم هؤلاء الأطفال. وعلى السلطات التركية، إلى جانب شركائها، أن تتعرف على هؤلاء المعلمين وتحدد مؤهلاتهم، كنقطة بداية لتأمين توظيفهم وتنميتهم المهنية".[174]
إلا أن الحكومة التركية لم تبدأ إلى الآن مشروع التعرف على المعلمين من اللاجئين السوريين وتدعيم استخدامهم، بما في ذلك عن طريق تزويدهم بفرص للتوظف المشروع. بل إن وزارة التعليم الوطني أوضحت موقفها تجاه المعلمين السوريين في أغسطس/آب 2015 حينما أصدرت تصريحا يهدف إلى تصحيح تقارير إعلامية أفادت بأنها تنوي توظيف معلمين سوريين:
إن الخبر الذي يفيد بوجود دراسة لتوظيف معلمين سوريين من قبل وزارتنا هو في الواقع دراسة للتعرف على المعلمين السوريين المستعدين للتطوع... بالمساعدة في مراكز [التعليم] المؤقتة [في المخيمات]... لا يتم تقديم أجر للمعلمين السوريين العاملين في المخيمات على أساس تطوعي، ووزارتنا غير ضالعة في أي نشاط آخر بشأن المعلمين السوريين.[175]
عام 2011 غادرت شذى دمشق مع أسرتها بعد تلقي تهديدات لتنظيمها احتجاجات مناهضة للحكومة. وحينما وصلت إلى اسطنبول في 2011، علمت أن ابنها عمر محروم من دخول المدارس التركية العامة لأنه لا يحمل تصريح إقامة.
وكانت المدارس العربية في المنطقة قليلة وباهظة الأتعاب، لا تقدر الأسرة على تحملها. وفي مواجهة انقطاع التعليم، وغياب فرص التوظف المشروع، قرر عمر، 16 سنة، أن يعود إلى سوريا لمقاتلة حكومة الأسد، فقُتل في المعارك بعد عودته بقليل. وساعدت شذى في إنشاء مركز تعليمي مؤقت بعد رحيل ابنها، لكن الأوان كان قد فات على استفادته من خدماته.[176]
واليوم تشغل شذى أحد مقاعد مجلس الإدارة في مركز التعليم السوري المؤقت الذي شاركت في تأسيسه في اسطنبول. قالت لـ هيومن رايتس ووتش إن تجربتها الخاصة من أسباب إدراكها لأهمية التعليم بالنسبة لمستقبل الأجيال القادمة:
إذا مرض الشخص فبوسعه الحصول على العلاج والتحسن. لكن إذا لم يذهب الطفل إلى المدرسة فسوف يؤدي هذا إلى مشاكل كبيرة في المستقبل ـ سينتهي به المطاف في الشارع، أو العودة إلى سوريا للموت في المعارك، أو التحول إلى متطرف، أو الموت في البحر أثناء محاولة الوصول إلى أوروبا.[177]
كما أن تجربة بشار الذي يبلغ من العمر 15 عاما تدلل بدورها على تكلفة انقطاع التعليم. كان بشار قد انتهى لتوه من الصف السابع في حلب حينما اضطر لترك المدرسة في 2011 بسبب القصف المنتظم على مقربة منها. وشرحت والدته لـ هيومن رايتس ووتش أنه لم يجد فرصة للدراسة في اسطنبول، حيث تعيش أسرته، بسبب احتياجهم إلى عمله.
ذات يوم جاء بشار إلينا وقال إنه ينوي العودة إلى سوريا للقتال. فقلنا له لا، لكنه غضب منا وأخذ في البكاء. وقال لنا إنه يريد أن يذهب ليموت هناك لأنه لا يرى لنفسه مستقبلا ـ لم يكمل دراسته ولا يمكنه الانتظام في العمل لإصابته بتشنجات أثناء الحرب.
ووصل بشار حتى مدينة شانلي أورفا على الجانب التركي من الحدود، حيث لحق به عمه وأعاده إلى أسرته قبل يومين لا غير من مقابلة هيومن رايتس ووتش مع الأسرة. ولم يكن بشار متاحا للتحدث مع هيومن رايتس ووتش في ذلك الوقت، لكن أبويه اعترفا بأن مستقبله في تركيا لم يكن يوما أشد إظلاما. أما أشقاؤه الثلاثة الأصغر سنا في المقابل، فهم ملتحقون حاليا بمركز تعليم مؤقت سوري، بمعونة منحة ممولة من مانح خاص، حيث أفادوا بأنهم يحصلون على درجات عالية ويكتسبون الأصدقاء.[178]
تسلط حكاية بشار الضوء على مخاطر السماح لجيل كامل من الأطفال السوريين بخسارة تعليمهم. قبل النزاع، كان معدل الالتحاق بالمدارس الابتدائية في سوريا يبلغ 99 بالمئة، و82 بالمئة للمدارس الثانوية، مع ارتفاع التكافؤ بين الجنسين.[179]وقد قدر اليونيسيف أن ما يقرب من 3 مليون طفل سوري داخل سوريا وخارجها قد تسربوا الآن من المدارس ـ مما يهدم الإنجاز السوري المتمثل في وصول الجميع تقريبا إلى التعليم قبل الحرب.[180]
كما قدرت منظمة "إنقاذ الطفل"أنه إذا استمرت المعدلات الحالية لتسرب الأطفال السوريين داخل سوريا وخارجها من المدارس، فإن تكلفة هذا على الاقتصاد السوري فيما بعد الحرب ستبلغ 2,18 مليار دولار أمريكي سنويا بسبب الأجور الضائعة.[181]
علاوة على هذا فإن إنخفاض قدرة هؤلاء الأطفال على التكسب، سواء عادوا إلى سوريا ذات يوم أو استقروا بأماكن أخرى على المدى الطويل، سيكون لها أثر سلبي في اقتصاد البلد المضيف، مقرونا برفع تكاليف المعونات والمساعدات الحكومية.[182]
وهناك أيضا مخاطر أخرى أكثر مباشرة للتسرب من التعليم، فتوفير التعليم من شأنه تقليل مخاطر الزواج المبكر،[183]والتجنيد العسكري، والتطرف، ومن شأنه إضفاء الاستقرار على المستقبل الاقتصادي من خلال زيادة القدرة على التكسب وضمان تأهيل السوريين الصغار اليوم لمواجهة مستقبلهم الغامض.[184]
كانت بعض المنظمات الإنسانية الدولية البارزة قد صاغت للمرة الأولى في 2013 توجه "منع ضياع جيل"للتصدي لقضية وصول الأطفال السوريين إلى التعليم، في قلب الجمعية العامة للأمم المتحدة. والهدف المعلن لـ"منع ضياع جيل"هو "تزويد الأطفال السوريين، في سوريا وفي البلدان المضيفة على السواء، باستجابات [فعالة] من حيث الحماية، والوصول إلى التعليم، وفرص بناء مستقبل لأنفسهم ولبلدهم".[185]وتركز استراتيجية التوجه ثنائية المحاور على التعليم والحماية، كما تدعو إلى استثمار حاسم يقدر بمليار دولار أمريكي.[186]
أما في تركيا فقد دعت استراتيجية "منع ضياع جيل"إلى توفير 83 مليون دولار أمريكي لتحسين وصول الأطفال السوريين إلى فرص التعلم، بما فيها مبادرات للالتحاق والاستبقاء، ومنشآت تعليمية جديدة، وتوزيع المواد التعليمية داخل المخيمات وخارجها، والتدريب في مجال اللغة.[187]
ومع ذلك فإن مجتمع المانحين الدولي لم يلبِّ حتى الآن نداء التمويل الخاص باستراتيجية "منع ضياع جيل". وكشف تقرير متابعة التقدم خلال عام واحد، المنشور في سبتمبر/أيلول 2014، عن عجز قدره 62.2 مليون دولار أمريكي في التمويل المخصص لتعليم السوريين في تركيا.[188]ولم تنشر الحملة أية تحديثات أخرى، لكن أهدافها التمويلية أُدمجت جزئيا في الخطة الإقليمية للاجئين والصمود، وهي شراكة بين الأمم المتحدة والحكومات الإقليمية التي تستضيف لاجئين سوريين.[189]وفي يونيو/حزيران 2015 أعلنت الخطة الإقليمية عن تغطية ندائها التمويلي المطالب بـ59 مليون دولار أمريكي للبرامج التعليمية في تركيا بنسبة 22 بالمئة فقط.[190]
علي لم يدخل علي، 11 عاما، المدرسة منذ 2012، حينما تعرض لإصابة جسيمة جراء هجمة حكومية بالقنابل البرميلية على بلدته في محافظة حلب. وقد عرض على باحثة هيومن رايتس ووتش الندوب القاسية في ساقيه وبطنه، والتي تركته بإعاقة بدنية، أثناء مقابلة بمنزل أسرته في مدينة مرسين على ساحل تركيا الجنوبي. عاود علي تعلم المشي مؤخرا فحسب، وبعرج ظاهر في مشيته. ومنذ وصوله إلى تركيا كان يقضي أيامه جالسا في المنزل أو في بيع عصير البلح في الشارع، لكنه يود تغيير هذا الوضع في خريف هذا العام: "لا أتحدث التركية مطلقا، لكنني أريد الذهاب إلى المدرسة. أريد أن أصبح محاسبا حين أكبر لأنني أجيد الحساب والأرقام. سيكون جميلا أن أدرس وأجد معلما يساعدني".[191] وأضافت والدة علي: "نود إرسال علي إلى المدرسة إذا كانت متاحة الآن، وخاصة بما أنه يستطيع المشي حاليا. إن حاجته إلى التعليم أشد لأنه لا يستطيع القيام بالكثير من الجهد البدني. وأعتقد أن بوسعه التعلم بسرعة، فهو ذكي جدا. لكننا في هذا الحي لا نعرف أي سوريين يرسلون أطفالهم إلى مدرسة من أي نوع".[192] |
لدى الأطفال جميعا حق في الوصول إلى التعليم بدون تمييز. وتركيا طرف في عدد من المعاهدات الدولية التي توضح هذا الحق، بما فيها العهد الدولي الخاص بالحقوق الاقتصادية والاجتماعية والثقافية،[193]واتفاقية حقوق الطفل،[194]والعهد الدولي الخاص بالحقوق المدنية والسياسية،[195]واتفاقية القضاء على جميع أشكال التمييز ضد المرأة (سيداو)،[196]والاتفاقية الأوروبية بشأن حقوق الإنسان.[197]
مع ذلك فقد تقدمت تركيا بتحفظات على بعض بنود تلك المعاهدات، بما في ذلك بعض فقرات المادة 13 من العهد الدولي الخاص بالحقوق الاقتصادية والاجتماعية والثقافية بشأن الحق في التعليم. وتتحفظ تركيا على حقها في تفسير وتطبيق البنود التي تبين حقوق الأهالي في إرسال أطفالهم إلى مدارس غير حكومية بغرض ضمان التعليم الديني والأخلاقي لأطفالهم بما يتفق ومعتقداتهم الخاصة، تماشيا مع الدستور. وقد أوصت اللجنة المشرفة على إنفاذ العهد الدولي الخاص بالحقوق الاقتصادية والاجتماعية والثقافية بأن تسحب تركيا تحفظاتها بغية الامتثال بشكل أفضل للعهد ككل.[198]
على المنوال نفسه، تحفظت تركيا على حقها في تفسير وتطبيق نصوص المواد 17 و29 و30 من اتفاقية حقوق الطفل، المنصبّة على أهداف تعليم الأقليات الأصلية/القومية.[199]وتنص المعاهدتان كلتاهما على أن يكون التعليم الابتدائي "إلزاميا ومتاحا بالمجان للجميع"،[200]وأن يكون التعليم الثانوي "متاحا للجميع وفي متناولهم".[201]وبالنسبة للأطفال الذين لم يحصلوا على التعليم الابتدائي أو لم يستكملوه فإنه يتم "تشجيع التربية الأساسية أو تكثيفها".[202]كما تلتزم الحكومات أيضا بـ"اتخاذ تدابير لتشجيع الحضور المنتظم في المدارس والتقليل من معدلات ترك الدراسة".[203]
يحظر القانون الدولي التمييز على أساس الدين أو الأصل العرقي أو الاجتماعي أو غيرها.[204]وينبغي للتعليم أن ينمّي احترام "هوية الطفل الثقافية ولغته وقيمه الخاصة".[205]وبحسب لجنة الحقوق الاقتصادية والاجتماعية والثقافية،[206]وهي هيئة الخبراء الدوليين المكلفة برصد تطبيق العهد الدولي الخاص بتلك الحقوق، فإن الحظر المفروض على التمييز "لا يخضع للتنفيذ التدريجي ولا لتوافر الموارد، بل ينطبق كلية وفورا على كل جوانب التعليم".[207]
وبحسب اللجنة، فإن الحكومة التي تخفق في تزويد عدد هام من الأفراد بـ"أشكال التعليم الأساسية، تعتبر لأول وهلة متخلفة عن الوفاء بالتزاماتها"بمقتضى الحق في التعليم.
بالإضافة إلى التصديق على الاتفاقيات الدولية المفحوصة فيما سبق، أقرت تركيا الحق في التعليم في صلب قوانينها. فالمادة 42 من دستور الجمهورية التركية تنص على أنه "لا يُحرم أي شخص من الحق في التعلم والتعليم"وعلى أن "التعليم الابتدائي إلزامي لجميع المواطنين من الجنسين ومجاني في مدارس الدولة".[208]وفي 2012 تبنت الجمعية الوطنية الكبرى في تركيا مشروع قانون لإصلاح التعليم يطيل مدة التعليم الإلزامي من 8 إلى 12 عاما.[209]
ويقرر القانون التركي لسنة 2013 بشأن الأجانب والحماية الدولية، الذي دخل حيز النفاذ في أبريل/نيسان 2014، أن يتمتع المنتفعون بالحماية الدولية بحق "الوصول إلى التعليم الابتدائي والثانوي".[210]كما تقرر لائحة الحماية المؤقتة، الصادرة لاحقا في أكتوبر/تشرين الأول 2014، أنه "يجوز تزويد المنتفعين... بالتعليم"[211]وأن الأنشطة التعليمية للأجانب "ستتم داخل وخارج [المخيمات] تحت رقابة وزارة التعليم الوطني ومسؤوليتها... اتفاقا مع التشريعات ذات الصلة الصادرة عن وزارة التعليم الوطني".[212]
أما عن تعليم اللاجئين على وجه الخصوص فإن اتفاقية حقوق الطفل تنص على قيام الدول الأطراف "باتخاذ التدابير الملائمة لتكفل للطفل الذي يسعى للحصول على مركز لاجئ، أو الذي يعتبر لاجئا وفقا للقوانين والإجراءات الدولية أو المحلية المعمول بها، سواء صحبه أو لم يصحبه والداه أو أي شخص آخر، تلقي الحماية والمساعدة الإنسانية المناسبتين في التمتع بالحقوق المنطبقة الموضحة في هذه الاتفاقية وفي غيرها من الصكوك الدولية الإنسانية أو المتعلقة بحقوق الإنسان التي تكون الدول المذكورة أطرافا فيها".[213]
وتنص اتفاقية اللاجئين لسنة 1951 على أن "تمنح الدول المتعاقدة اللاجئين نفس المعاملة الممنوحة لمواطنيها في ما يخص التعليم الأولي"، وأن تمنحهم في شأن التعليم غير الأولي "أفضل معاملة ممكنة، على ألا تكون في أي حال أقل رعاية من تلك الممنوحة للأجانب عامة في نفس الظروف".[214]إلا أن تركيا عند انضمامها إلى اتفاقية اللاجئين لسنة 1951، وبروتوكولها لسنة 1967، لم تعترف للأشخاص الذين ينطبق عليهم تعريف اللاجئ ولكنهم لم يأتوا من أوروبا بصفة اللاجئ، ومن ثم فإنها لا تمنح السوريين حقوق اللاجئين.
صدّقت تركيا على أهم المعاهدات الدولية المتعلقة بعمالة الأطفال، بما فيها اتفاقية منظمة العمل الدولية بشأن الحد الأدنى لسن الاستخدام،[215]واتفاقية منظمة العمل الدولية بشأن أسوأ أشكال عمالة الأطفال،[216]واتفاقية حقوق الطفل، والعهد الدولي الخاص بالحقوق الاقتصادية والاجتماعية والثقافية. وتعترف هذه الاتفاقيات بتدني احتمالات وصول الطفل المنخرط في سوق العمل إلى التعليم اللائق.[217]علاوة على هذا فإنها تلزم الحكومات بحماية "الأطفال وصغار السن ... من الاستغلال الاقتصادي والاجتماعي"[218]ومن "أي عمل يرجح أن يكون خطيرا أو أن يؤثر سلبا في تعليم الطفل".[219]
وبموجب القانون التركي، تبلغ سن العمل القانوني الدنيا 15 عاما،[220]والسن الدنيا للأعمال الخطيرة 18 عاما.[221]إلا أن الإطار القانوني الراهن يفتقر إلى تدابير الحماية المخصصة للأطفال العاملين بدون عقود عمل، بمن فيهم العاملين في الشوارع، مما يترك تلك الفئات معرضة للاستغلال بصفة خاصة.[222]
بموجب اتفاقية سنة 1951 الخاصة بوضع اللاجئين فإن اللاجئين "المقيمين بصفة شرعية"على أراضي أحد البلدان يتمتعون بالحق في ممارسة عمل بأجر.[223]وقد قررت اللجنة التنفيذية للمفوضية السامية للاجئين أن "تعزيز الحقوق الأساسية الاقتصادية والاجتماعية، بما فيها حق التكسب من العمل، ضروري لتحقيق الاكتفاء الذاتي وتأمين أسر اللاجئين، وحيوي لعملية استعادة كرامة الشخص البشري وتحقيق حلول مستدامة لمشاكل اللاجئين".[224]ولأن تركيا تتحفظ على الاتفاقية فقد تجنبت الالتزام بمد مظلة تدابير الحماية تلك إلى اللاجئين السوريين.
ومع هذا فإن تركيا طرف في العهد الدولي الخاص بالحقوق الاقتصادية والاجتماعية والثقافية، واتفاقية القضاء على جميع أشكال التمييز العنصري، اللتين تتضمن كل منهما التزامات تتعلق بالحق في العمل، وتشجع الدول على السماح لغير مواطنيها جميعا ومنهم طالبي اللجوء، بالتمتع بحق العمل. وتعلن المادة 6 من العهد الدولي الخاص بالحقوق الاقتصادية والاجتماعية والثقافية أن الدول الأطراف "تعترف بالحق في العمل، الذي يشمل ما لكل شخص من حق في أن تتاح له إمكانية كسب رزقه بعمل يختاره أو يقبله بحرية، وتقوم باتخاذ تدابير مناسبة لصون هذا الحق".[225]تفرض الاتفاقية هذا الالتزام ضمن التزامات التحقيق المتدرج، وتسمح للدول "بأن تقرر إلى أي مدى ستضمن الحقوق الاقتصادية المعترف بها في هذا العهد لغير المواطنين".[226]إلا أن اللجنة المشرفة على الامتثال للعهد قد شددت على أنه لا يجوز للجنسية أن تحجب الوصول إلى الحقوق المكفولة بموجب العهد، وعلى أن الحق في العمل ينطبق "على الجميع بمن فيهم غير المواطنين، مثل اللاجئين وطالبي اللجوء والمحرومين من الجنسية والعمال الوافدين وضحايا الإتجار الدولي، بصرف النظر عن وضعهم القانوني ووثائقهم".[227]
وتكفل المادة 5 من اتفاقية القضاء على جميع أشكال التمييز العنصري "حق كل إنسان، دون تمييز بسبب العرق أو اللون أو الأصل القومي أو الإثني، في المساواة أمام القانون ولا سيما في التمتع... بالحق في العمل، وفي حرية اختيار نوع العمل، وفي شروط عمل عادلة مرضية، وفي الحماية من البطالة، وفي تقاضي أجر متساو عن العمل المتساوي، وفي نيل مكافأة عادلة مرضية".[228]وفي 2004 اعترفت هيئة الاتفاقية بحق الدول في التفرقة بين المواطنين وغير المواطنين، لكنها قالت إن حقوق الإنسان ينبغي، من حيث المبدأ، أن يتمتع بها جميع الأشخاص. ودعت الدول تحديدا إلى إزالة العقبات التي تحول دون التمتع بالحقوق الاقتصادية والاجتماعية والثقافية من قبل غير المواطنين في مجال التوظف،[229]واتخاذ تدابير لإزالة التمييز ضد غير المواطنين فيما يتعلق بظروف العمل وشروطه.[230]
ومن حق تركيا كدولة ذات سيادة أن تنظم الوصول إلى العمل من خلال قوانين العمل وأنظمته ذات الصلة، لكن التزاماتها الحقوقية تعني ضرورة ألا يكون هناك استبعاد شامل للاجئين من الحق في كسب العيش. والوفاء بهذه الالتزامات لن يضطر تركيا إلى منح اللاجئين حق الوصول إلى سوق العمل دون قيود، بل بالأحرى أن تضمن حصولهم على فرصة جدية لممارسة العمل بأجر في ظروف خالية من التمييز، في ظل القانون.
أجرت أبحاث هذا التقرير وكتبته ستيفاني كيم، الحاصلة على زمالة روبرت ل. برنستين في برنامج حقوق اللاجئين، وتولى تحريره بيل فريليك، مدير برنامج حقوق اللاجئين. كما راجع التقرير بيل فان إسفلد، باحث أول، وإلين مارتينيز، الباحثة بقسم حقوق الطفل، وإيما سنكلير-ويب، باحثة أولى بقسم أوروبا وآسيا الوسطى، ونديم حوري، نائب المدير التنفيذي لقسم الشرق الأوسط وشمال أفريقيا، ودانييل هاس، كبيرة محرري البرامج، وإيلينغ ريدي، مستشار قانوني أول. وتم تقديم مساعدات إخراجية من أندرو هاغ، المنسق الأول بقسم حقوق اللاجئين، وغريس تشوي، مديرة المطبوعات، وكاثي ميلز، أخصائية المطبوعات، وجوزي مارتينز، المنسق الإداري الأول.
ونود تقديم الشكر لـ إيمي راو ومؤسسة "أكزو نوبل"على سخاء دعمهما لهذا المشروع.
2014年9月。叙利亚库德族难民在卡车上向外张望，他们正由叙利亚北部城镇科巴尼（艾因阿拉伯）及附近村庄进入土耳其。
(November 17, 2015) More than 800,000 asylum seekers and migrants have arrived in Europe by sea in 2015, with most traveling onward to northern and western EU countries. According to UNHCR, the United Nations refugee agency, 84 percent were from Syria, Afghanistan, Eritrea, Somalia, or Iraq – all countries experiencing conflict, widespread violence and insecurity, or countries with highly repressive governments.
European Union governments should take urgent action to bring Europe’s response to the refugee challenge, now a full blown EU crisis, in line with their legal responsibilities and stated values.
Plus de 800 000 demandeurs d’asile et migrants sont arrivés en Europe par la mer en 2015, des milliers d’autres – y compris des enfants – ont perdu la vie. HRW a enquêté sur leur calvaire, et appelle l’UE à mettre en place d’urgence une réponse respectueuse des droits humains, face à cette grave crise humanitaire.
UE : Propositions pour répondre à la crise des réfugiés(إسطنبول) – قالت "هيومن رايتس ووتش"اليوم إن تركيا أغلقت فعليا حدودها في وجه طالبي اللجوء السوريين وإنها تُعيد السوريين الذين يحاولون عبور الحدود دون تدقيق. وصف سوريون كيف اعترضهم حرس الحدود الأتراك لدى الحدود وبالقرب منها، وكيف ضربوهم في بعض الحالات وأعادوهم برفقة عشرات غيرهم إلى سوريا، وكيف تم احتجاز بعضهم ثم طردهم بإجراءات موجزة مع مئات غيرهم.
أثناء النصف الثاني من أكتوبر/تشرين الأول، قابلت هيومن رايتس ووتش 51 شخصا سوريا في تركيا كانوا قد فروا من الغارات الجوية وأعمال العنف الأخرى في سوريا. قالوا جميعا إنه من المعروف في أوساط السوريين أنهم لا يمكنهم دخول تركيا إلا بمساعدة مهربين. وصفوا رجالا ونساء وأطفالا خائفين يحاولون العبور زاحفين إلى تركيا عن طريق معابر للمهربين في مناطق منحدرة ليلا، لساعات، والرصاص يتطاير من حولهم.
قال جيري سمبسون، باحث أول معني باللاجئين في هيومن رايتس ووتش: "يُجبر إغلاق تركيا الحدود الحوامل والأطفال والمسنين والمرضى والمصابين على تحمل قسوة مسؤولي الحدود الأتراك للفرار من فظائع الحرب السورية. استضافت تركيا السوريين بكل سخاء، ومن حقها أن تراقب حدودها بدقة لأسباب أمنية، لكن عليها ألا تُجبر طالبي اللجوء على العودة لمنطقة حرب".
حتى أواسط نوفمبر/تشرين الثاني سجلتتركيا نحو 2.2 مليون سوري، يعيش نحو 250 ألفا منهم في 25 مخيماتحت إشراف السلطات التركية. في سبتمبر/أيلول قالتتركيا إنها أنفقت منذ عام 2011 نحو 7.6 مليار دولار أمريكي على مساعدة اللاجئين السوريين. قالت هيومن رايتس ووتش إن تركيا تستحق الإشادة والدعم على استضافتها هؤلاء اللاجئين لكنها مُلتزمة بإبقاء حدودها مفتوحة أمام طالبي اللجوء.
أغلقت تركيا أخر معبرين حدوديين رسميين لها في وجه جميع السوريين تقريبا في مطلع مارس/آذار، ولم تسمح إلا لبعض أصحاب الاحتياجات الطبية الحرجة بالعبور. استمرت السوريون في بلوغ تركيا من خلال طرق التهريب. لكن بحسب مصادر في جنوب تركيا على اطلاع واسع بالمناطق الحدودية، كثفت تركيا التدابير الامنية لدى نقاط العبور غير الرسمية أيضا منذ هجوم في 20 يوليو/تموزعلى بلدة سوروج الحدودية التركية.
قال العديد ممن قابلتهم هيومن رايتس ووتش إن الغارات الجوية الروسية-السورية المكثفة في حلب وإدلب منذ سبتمبر/أيلول اضطرتهم أخيرا لمغادرة سوريا. كما وصفوا حالة من الفقر المدقع، وانقطاع الكهرباء أو المياه النظيفة، ومحدودية المساعدات الإنسانية وتدهور الرعاية الطبية بسبب نقص العاملين المؤهلين وكثرة الحالات التي تُغرق المرافق الطبية.
منذ تكثيف إنفاذ الإجراءات الرسمية على الحدود، لم تتمكن هيومن رايتس ووتش من العثور إلا على موقع واحد – إلى الجنوب الشرقي من أنطاكية – يستمر السوريون في العبور منه بأعداد كبيرة برفقة المهربين ليلا. قال جميع من تمت مقابلتهم تقريبا إنه من المعروف – حيث كانوا يسكنون – إن هذه النقطة هي الأرجح أن يعبر منها المرء بنجاح إلى تركيا؛ طبيعة الأرض المنحدرة هناك تُصعّب على السلطات التركية اكتشافهم، وهو الأمر الأسهل في المناطق الحدودية ذات الطبيعة السهلية الممتدة شمالا وشرقا.
قالوا إن المئات – والآلاف في بعض الأيام – من السوريين يتجمعون قرب هذه النقطة يوميا في انتظار العبور ليلا. قال العديدون إنهم اضطروا للانتظار أسبوعا قبل أن يخبرهم المهربون أن بإمكانهم محاولة العبور بأمان.
قال متحدثون إن الحشود كانت تتفرق كلما سمعت حرس الحدود يطلقون النار، ما أدى إلى انفصال الأقارب عن بعضهم البعض، بما في ذلك انفصال أطفال عن أهاليهم. كما وصفوا صعوبة العبور في تلك المنطقة المنحدرة في الظلام. في بعض الحالات سقط مسنّون على المنحدرات القاسية. قالت امرأة إنها رأت رجلا مسنا يحتضر بعد أن سقط على المنحدر. استعانت بعض الجماعات بحجاب النساء في صُنع حبال لرفع النساء والأطفال على تلال شديدة الانحدار. قال متحدثون إنهم نصحوا أقاربهم الضعفاء بالبقاء في سوريا لأن العبور سيكون صعبا للغاية عليهم.
قال جيري سمبسون: "الإرهاق التام واليأس البالغ الذي تكابده العائلات السورية للفرار بحياتها، والهرولة والركض والتعثر حتى بلوغ الملاذ الآمن في الليل عبر الحدود التركية، تراه مكتوبا على وجوههم". أضاف: "على تركيا ألا تعرّض الهاربين من الحرب لمثل هذه المشقة".
صدقت تركيا على الاتفاقية بشأن اللاجئين لعام 1951، لكن مع قيود جغرافية لا تعتبر كلاجئين إلا الهاربين من أوروبا. لكن في ظل القانون الدولي العرفي للاجئين والقانون الدولي لحقوق الإنسان، على تركيا احترام مبدأ عدم الإعادة القسرية، الذي يحظر على الدول إعادة أي شخص إلى مكان يواجه فيه خطر الاضطهاد أو التعذيب أو المعاملة أو العقوبة اللاإنسانية أو المهينة. كما يحظر هذا المبدأ رفض طالبي اللجوء على الحدود، إذا عرّضهم الرفض لهذه التهديدات.
قالت وكالة الأمم المتحدة للاجئين في أحدث مبادئ توجيهيةأصدرتها حول سوريا إن "جميع مناطق الدولة أصبحت في نطاق أحداث العنف"وحثت "جميع الدول على ضمان السماح للهاربين من سوريا – ومنهم اللاجئين الفلسطينيين وغيرهم من المقيمين المعتادين في سوريا – بدخول أراضيها والتمكّن من طلب اللجوء".
بين 1 يناير/كانون الثاني وأواخر نوفمبر/تشرين الثاني، غادر 420 ألفسوري تركيا إلى اليونان بالقوارب، في محاولة لبلوغ الاتحاد الأوروبي. وسط قلق متزايد من الحكومات الأوروبية من معدل توافد اللاجئين إلى أوروبا، يتفاوض الاتحاد الأوروبي على خطة عمل تهدف إلى تقليص تدفق المهاجرين إلى أوروبا. تنص المسودة الأخيرةعلى أن الاتحاد الأوروبي وتركيا "سوف يوثقان التعاون على منع تدفق المهاجرين بشكل غير نظامي إلى الاتحاد الأوروبي". أشارت المسودة الأولىإلى "منع توافد المزيد المهاجرين غير النظاميين على تركيا ومنع مغادرة اللاجئين والمهاجرين بشكل غير نظامي من تركيا إلى الاتحاد الأوروبي".
يظهر من مفاوضات الاتحاد الأوروبي مع تركيا – بما فيها حزمة مساعدات محتملة بـ 3 مليار يورو وإعفاء المواطنين الأتراك من التأشيرة – أن الاتحاد ربما ما زال يحاول تقديم حوافز للتعاون لوقف تدفق الهجرة. قالت هيومن رايتس ووتش إن على الاتحاد الأوروبي ضمان أن تشمل الخطة النهائية التزاما من السلطات التركية بالسماح للسوريين بطلب اللجوء في تركيا.
على الاتحاد الأوروبي أيضا تقديم دعم مالي سخي وغيره من أشكال الدعم لمساعدة تركيا وحماية السوريين الفارين من النزاع، لكن يجب ألا تكون المساعدة مشروطة بمنع طالبي اللجوء من التماس الحماية.
قال جيري سمبسون: "يحتاج السوريون إلى الحماية، لا الإعادة إلى منطقة الحرب. على تركيا والاتحاد الأوروبي والولايات المتحدة التعاون عن كثب لضمان قدرة السوريين على الفرار من التهديدات المحدقة بحياتهم والعثور على الحماية التي يستحقونها".
عند الحدود: الإعادة والعنف وتشتت الأقارب
قابلت هيومن رايتس ووتش 51 سوريا في الأسبوعين الأخيرين من أكتوبر/تشرين الأول في كل من أنطاكية وإسطنبول، تحدثوا عما تعرضوا له أثناء محاولة العبور من سوريا إلى تركيا. كان أغلبهم قد عبروا قبل ساعات – أو أيام – من المقابلة، وكان يظهر عليهم الإرهاق والضعف بعد مراوغتهم حرس الحدود الأتراك لساعات عديدة.
قال 6 أشخاص إنهم أُعيدوا إلى سوريا. قال 3 منهم إن حرس الحدود الأتراك اعترضوهم فور عبورهم الحدود واحتجزوهم في قاعدة عسكرية بالليل ثم أعادوهم إلى سوريا برفقة مئات آخرين. قال 3 إن الحراس أعادوهم فورا إلى الحدود برفقة عشرات غيرهم. قال 4 أشخاص ممن أعيدوا إن حرس الحدود الأتراك ضربوهم.
قال 4 آخرون إنهم شهدوا إعادة حرس الحدود الأتراك للعشرات إلى سوريا، في حين قال 4 آخرون إنهم رأوا العشرات يُعتَرضون فور عبورهم، لكن لم يعرفوا ماذا حدث معهم.
أولئك الذين قالوا إن حرس الحدود أعادوهم إلى سوريا تمكنوا من العبور إلى تركيا مرة أخرى في محاولات لاحقة.
وصف رجل من حماة ما حدث له ولـ 10 آخرين في مجموعته يوم 16 أكتوبر/تشرين الأول:
"حاولنا العبور إلى تركيا بعد حلول الظلام مباشرة، لكن بعد عبورنا الحاجز الحدودي بقليل وجدتنا الشرطة التركية. اقتادونا إلى مجموعة من نحو 50 سوريا آخرين قبضوا عليهم قبلنا. ثم أخذونا إلى قاعدة عسكرية على تل يبعد 20 دقيقة سيرا على الأقدام. كان فيه نحو 200 سوري آخرين بينهم الكثير من النساء والأطفال. قال لنا بعضهم إنهم أُوقفوا وهم يحاولون عبور الحدود بدورهم. سجلوا أسماءنا جميعا وتحفظوا علينا طوال الليل. في الصباح التالي أخذونا جميعا – نحو 250 شخصا – إلى الحدود وأمرونا أن نعود إلى سوريا".
تحدثت هيومن رايتس ووتش إلى سوريين أعيدوا إلى سوريا بين أغسطس/آب وأكتوبر/تشرين الأول قُرب معبريّ باب الهوى وباب السلامة الحدوديين التركيين. حاول رجلٌ العبور بأسرته ونحو 20 سوريا آخرين قرب باب الهوى في 10 أكتوبر/تشرين الأول أو نحوه، لكن على حد قوله اعترض حرس الحدود الأتراك مجموعته، وضربوه وضربوا بعض الرجال الآخرين على الرأس والجذع، ثم أخذوهم إلى قاعدة عسكرية قريبة وأعادوهم إلى سوريا.
قال رجل آخر حاول العبور قرب معبر باب السلامة أواسط أغسطس/آب إن حرس الحدود الأتراك اعترضوا مجموعته المكونة من 20 فردا وهم يعبرون إلى تركيا وأعادوهم عبر السلك الشائك إلى سوريا.
قال 4 أشخاص إن حرس الحدود الأتراك ضربوهم بعد اعتراضهم بقليل، ثم أعادوهم إلى سوريا.
قال رجل من درعا عبر إلى تركيا في 17 أكتوبر/تشرين الأول:
"عبرت إلى تركيا في ساعة متأخرة من الليل مع مهرّب ومجموعة من حوالي 20 شخصا. سرنا نحو نصف الساعة وتوقفنا عدة مرات، كلما سمعنا أعيرة نارية. ثم سمعنا صياحا بالتركية وإطلاق نار قربنا، ففزعنا جميعا وركضنا في مختلف الاتجاهات. لم أتمكن من الجري لأنني كنت أساعد رجلا أصيب أثناء غارة جوية في سوريا ولم يتمكن من الفرار. قبضت الشرطة على أغلبنا. ضربني أحد الحراس على مؤخرة رأسي وضلوعي بكعب بندقيته فسقطت وبدأت أنزف. ثم ركلني حارس آخر على رأسي وحطم نظارتي. شعرت بألم شديد لدرجة أنني تقيأت. لا أعرف لماذا هاجموني. ربما حسبوني مهربا؟ ثم أعادونا إلى الحدود ووجهوا بنادقهم نحونا وصاحوا فينا بالتركية. عبرنا عائدين إلى سوريا".
قال 3 أشخاص إنهم انفصلوا عن أقاربهم أثناء العبور، عندما تفرقت المجموعة إبان سماع أعيرة نارية على مسافة قريبة.
قالت امرأة سورية من درعا تبلغ من العمر 34 عاما، عبرت إلى تركيا في 15 أكتوبر/تشرين الأول، إنها أمضت الأسابيع الثلاثة السابقة على الطريق في سوريا مع والدها وزوجها وبناتها الخمس وابنة أختها، حتى بلغوا الحدود التركية. وصفت ما حدث عندما عبرت مجموعتها أخيرا قبل ليلتين من مقابلتها:
"كان مع مجموعتنا 20 شخصا آخرين ومهرب. ثم سمعنا الكثير من الرصاص وتفرقنا وركضنا في مختلف الاتجاهات. فقدت زوجي و5 من أطفالي ولا أعرف أين هم الآن. بقي معي أبي وابنة أختي، وسرنا لساعات عديدة حتى بلغنا قرية تركية. آخرون في مجموعتي فقدوا أقاربهم أيضا، ولا نعرف كيف نعثر عليهم".
زارت هيومن رايتس ووتش الجانب التركي من الحدود، حيث يعبر الناس. تقع أقرب قرية سورية على مسافة كيلومترات قليلة. لكن قال سوريون عبروا الحدود إن المهربين داروا بهم حول المناطق المأهولة لنحو 12 ساعة، لتفادي حرس الحدود الأتراك. وصف العديدون المشقة التي كابدها المسنون والحوامل والأطفال الصغار والذين أصيبوا في سوريا وهم يعبرون الأراضي المنحدرة في الظلام. قال شخصان إن رجالا مسنين سقطوا على سفح منحدر وتُركوا حيث سقطوا، إذ أصر المهربون أنهم إذا ساعدوهم سيكشف حرس الحدود الأتراك المجموعة بأسرها.
قال رجل يبلغ من العمر 40 عاما من حلب، فر من الغارات الجوية الروسية التي قتلت شقيقه، إنه عبر إلى تركيا مع زوجته و3 أطفال في 19 أكتوبر/تشرين الأول:
"اقتاد مهربان مجموعتنا المكونة من نحو 50 شخصا عبر عدة منحدرات وتلال في الليل. سمعنا كلابا كثيرة تنبح والكثير من دوي الرصاص، وخفنا كثيرا من توقيفنا. كان الأطفال يبكون أغلب الوقت. أحيانا عندما تكون الأرض منحدرة للغاية، كنا نستخدم حجاب النساء في صنع حبال نرفع بها الأطفال وبعض النساء على التلال والصخور شديدة الانحدار. كانت تجربة بالغة الصعوبة والإرهاق".
إغلاق تركيا للحدود مع سوريا
رغم إغلاق الحدود بشكل مؤقت على فترات متفرقة، استمر السوريون طوال عام 2014في العبور إلى تركيا ومعهم أوراق هوية أو بدونها، عبر المعابر الحدودية الرسمية. لكن في 1 يناير/كانون الثاني استعانتالسلطات التركية بقواعد جديدة تطالب السوريين بتقديم أوراق سفر سارية للسماح لهم بدخول تركيا.
حتى مطلع مارس/آذاركان السوريون يعبرون من المعبرين الرسميين اللذين ظلا مفتوحين إلى ذلك الحين، وهما باب الهوى قرب الريحانية – على مسافة 30 كيلومترا شرقي أنطاكية – وباب السلامة قرب كيليس، على مسافة 50 كيلومترا جنوب شرق غازي عنتاب. في 9 مارس/آذار أعلنت السلطات التركية أنها ستغلق المعبرين ولن يُسمح بعبور إلا شاحنات المساعدات الإنسانية والتُجار المرخص لهم بالعبور. حتى أواسط نوفمبر/تشرين الثاني كان المعبران ما زالا مغلقين، بحسب منظمات غير حكومية في تركيا قرب الحدود.
بحسب مصادر في تركيا على معرفة واسعة بالمناطق الحدودية، سمحت تركيا منذ ذلك الحين لفئتين من الناس فحسب بالدخول من المعبرين: السوريون المصابون إصابات حرجة الذين لا يمكن علاجهم في سوريا، والسوريون المسجلون لدى وكالة الغوث التركية ممن معهم تصاريح خاصة بدخول سوريا مؤقتا والعودة منها إلى تركيا.
قال سوري تمت مقابلته إن عند وصوله معبر باب الهوى في 18 أكتوبر/تشرين الأول، وجد آلاف السوريين الآخرين العالقين على الحدود منذ أسابيع. قالوا إن السلطات التركية أخبرتهم بأن السوريين المسموح لهم بالعبور هم المسجلون في تركيا والذين سُمح لهم بالعودة مؤقتا إلى سوريا للاحتفال بعيد الأضحى.
قالت هيومن رايتس ووتش إن برغم فرار نحو 25 ألفشخص أغلبهم سوريين من القتال الضاري في بلدة تل أبيض الحدودية إلى تركيا، في أواسط يونيو/حزيران من خلال أو قرب معبر تل أبيض – على مسافة 50 كيلومترا جنوب أورفة – فقد اضطروا للعبور عن طريق خرقالسياج الحدودي التركي المُغلق بعد أن أعادتهمقوات الأمن التركية مع إطلاق طلقات تحذيرية واستخدام خراطيم المياه.
قالت مصادر على علم بوضع المناطق الحدودية جنوبي تركيا لـ هيومن رايتس ووتش إنه حتى يوليو/تموز، استمر السوريون في العبور برفقة مهربين إلى تركيا، في الأغلب من خلال مناطق حدودية جبلية شمال وجنوب شرق أنطاكية، وهي مناطق أصعب على الشرطة من المناطق السهلية الممتدة إلى الجنوب. قال مهربون لـ هيومن رايتس ووتش إن بعض المناطق الحدودية بها عدد قليل للغاية من حرس الحدود، الذين يتجاهلون من يعبرون ليلا في أغلب الحالات.
لكن في 22 يوليو/تموز بعد يومين من تفجير انتحاريمن قبل شخص دربته "داعش"أسفر عن مقتل 32 شخصا في بلدة سوروج التركية الحدودية، أعلنت تركياأنها ستتخذ تدابير إضافية لتأمين حدودها الممتدة لمسافة 822 كيلومترا مع سوريا، بما في ذلك بناء جدار بطول 150 كيلومترا، ودعم السلك الشائك وحفر خندق بامتداد 365 كيلومترا. التفجير الانتحاري في 10 أكتوبر/تشرين الأول من قِبل أفراد على صلة بداعش – قتل 102 أشخاص تجمعوا في مسيرة سلمية بالعاصمة – عمّق من القلق إزاء أثر النزاع السوري على تركيا.
منذ أواخر يوليو/تموز كثف حرس الحدود الأتراك من تدابير منع السوريين من العبور لتركيا، وهو ما أدى – بحسب مصادر على علم بوضع المنطقة الحدودية – إلى اضطرار أغلب السوريين الآن للعبور من نقطة العبور غير النظامية الوحيدة التي ما زالت تستعصي على الشرطة.
تستمر تركيا في المطالبة بعمل ما تسميه "منطقة آمنة"داخل سوريا، والتي – كما تزعم تركيا – يمكنها أن تعيد اللاجئين السوريين إليها.
السوريون الهاربون من الغارات الجوية والحرمان
قبل بلوغ السوريين المعبر الحدودي التركي في أكتوبر/تشرين الأول، كان العديد منهم قد تعرضوا بالفعل لتهديدات مست حياتهم، وواجهوا مصاعب جمّة. وصف 10 ممن قابلتهم هيومن رايتس ووتش العنف الذي تعرضوا له والظروف شديدة الصعوبة في سوريا، بما في ذلك الخوف المستمر من العيش داخل مجال الغارات الجوية، ونقص الطعام والمساعدات، وظروف الرعاية الصحية المتدهورة. قال العديد من الأشخاص من حلب وإدلب إن السبب الرئيسي لقرارهم الفرار من سوريا أخيرا كان الخوف المستمر من الغارات الجوية، التي تكثفت في أكتوبر/تشرين الأول.
قالت امرأة من مشاره:
"سمعنا أن 50 شخصا ماتوا في غارة جوية في قرية على مسافة 3 كيلومترات من بيتنا. بعدها لم نعد نحتمل. كنا نعاني من نقص الكهرباء والوقود والبطالة وإغلاق المدارس في وجه أطفالنا، لكن الخوف من الموت القادم من السماء لم يكن محتملا. غادرنا بيتنا في عتمة الليل وبعد يومين سمعنا أنه دُمر في غارة".
قال رجل من الصاخور:
"كان أطفالنا يرتعدون ويبكون كلما مرت فوقنا طائرة. كنا نضطر لإطفاء الأنوار في الليل حتى لا نجتذب غارات جوية إلينا. كانت المساعدات قليلة ولا تكفينا إلا بعد أن يغادر الناس القُرى".
أصاب النزاع منشآت الرعاية الصحية في مقتل. فر العديد من الأطباء من تركيا ليتركوا عمال بالمجال الصحي غير متخصصين مثل الممرضين والفنيين، يديرون إجراءات طبية معقدة. تفتقر العديد من المستشفيات للعقاقير الطبية، وتعرضت بعض المستشفيات لغارات جوية متكررة ومستمرة.
قال أحد الممرضين:
"العملية الأكثر تكرارا في المستشفيات الميدانية هي البتر. بسبب نقص الخبرة والعاملين في مستشفياتنا، نضطر لإنقاذ حياة الناس فنبتر ساقا أو ذراعا على أمل أن ينجو المُصاب. عدد المصابين الهائل بعد كل هجمة من الهجمات يعني استحالة قدرتنا على إنقاذ الجميع، ويعمل الأطباء والممرضون كثيرا ويعانون من الإرهاق البالغ".
(İstanbul) - İnsan Hakları İzleme Örgütü bugün yaptığı açıklamada, Türkiye'nin neredeyse tüm sınırlarını Suriyeli sığınmacılara kapattığını ve sınırdan geçmeye çalışırken yakaladığı Suriyelileri kısa yoldan geri ittiğini bildirdi. Suriyeliler İnsan Hakları İzleme Örgütü’ne, Türkiye'deki sınır görevlilerinin kendilerini sınırda veya sınırın yakınında durdurduklarını, bazı durumlarda dövdüklerini ve kendilerini ve daha onlarca kişiyi Suriye'ye geri ittiklerini veya gözaltına aldıktan sonra yüzlerce başka kişiyle birlikte kısa yoldan sınırdışı ettiklerini anlattılar.
İnsan Hakları İzleme Örgütü Ekim ayının ikinci yarısında Suriye'deki hava bombardımanlarından veya diğer şiddet eylemlerinden kaçarak Türkiye'ye gelen 51 Suriyeli ile görüştü. Görüşülenlerin tamamı, Türkiye'ye sadece kaçakçılar aracılığıyla girilebildiğinin Suriyeliler arasında yaygın bir bilgi olduğunu kaydettiler. Görüşülen kişiler, kadın, erkek ve büyük korku içindeki çocukların gece yarısı, etraftan gelen silah sesleri arasında, dağlık arazideki yasadışı geçiş noktalarına tırmanarak ilerlemeye çalıştıklarını anlattılar.
İnsan Hakları İzleme Örgütü'nde kıdemli mülteci araştırmacısı olan Gerry Simpson"Türkiye'nin sınırları kapatması, hamile kadınları, çocukları ve yaşlı, hasta ve yaralıları Suriye savaşının dehşetinden kaçmak uğruna Türkiye sınır görevlilerinin eziyetine maruz bırakıyor” dedi ve şunları ekledi: “Türkiye Suriyelilere büyük bir cömertlikle ev sahipliği yapmaktadır ve güvenlik sebebiyle sınırlarını özenle koruma hakkına da sahiptir, ancak sığınmacıları savaş bölgesine dönmeye zorlamamalıdır" dedi.
Kasım ayı ortası itibarıyla, Türkiye'de yaklaşık 2,200,000 kayıtlı Suriyeli bulunuyordu. Bu nüfusun 250,000 kadarı Türkiyeli yetkililerce yönetilen 25 kampta yaşıyor. Eylül ayında, Türkiye 2011 yılından beri Suriyeli mülteciler için 7.6 milyar dolar harcadığını açıkladı. İnsan Hakları İzleme Örgütü, Türkiye'nin mültecilere ev sahipliği yaptığı ve destek verdiği için övgüyü hak ettiğini, ancak sığınacak yer arayan insanlara sınırlarını açık tutma yükümlülüğünün de sürdüğünü belirtti.
Türkiye sınırlarını neredeyse tüm Suriyelilere son olarak Mart ayı başında iki kez kapattı ve yalnızca acil tıbbi bakıma ihtiyacı olan bazılarının geçmesine izin verdi. Suriyeliler kaçak yolları kullanarak Türkiye'ye ulaşmayı sürdürdüler. Ancak, sınır bölgeleriyle ilgili geniş bilgiye sahip Güneydoğu'dan kaynaklara göre Türkiye, Suruç'taki 20 Temmuz saldırısından bu yana gayrı resmi sınır geçiş noktalarında da tedbirleri arttırmaya başladı.
Görüşülen kişilerin çoğu İnsan Hakları İzleme Örgütü'ne, Eylül ayından bu yana Rusya ve Suriye'nin Halep ve İdlib'e yönelik hava saldırıları yüzünden sonunda Suriye'yi terk etmek zorunda kaldıklarını söylediler. Ayrıca, aşırı yoksulluk, elektrik ve temiz suyun olmaması, kısıtlı insani yardım ve nitelikli personel eksikliği ve tıbbi tesislerdeki aşırı yığılma nedeniyle tıbbi bakımın kötüleştiğinden de söz ettiler.
İnsan Hakları İzleme Örgütü, sınır denetiminin artırılmasından sonra, Suriyelilerin kaçakçılar aracılığıyla geceleri kalabalık gruplar halinde sınırı geçmeye devam edebildikleri Antakya'nın güney doğusunda tek bir nokta bulabildi. Görüşülenlerin neredeyse tamamı, buranın Türkiye'ye geçmek için en iyi nokta olduğu bilgisinin kendi yaşadıkları yerlerde herkesçe paylaşıldığını anlattılar. Buradaki yoğunluğun sebebi, dağlık arazide geçişleri kontrol altına almanın Türk yetkililer açısından, sınırın kuzey ve doğusundaki düzlük alanlara oranla daha zor olması.
Görüşülen kişiler, geceleri sınırı geçmek için yüzlerce -bazı günlerde binlerce- Suriyelinin bölgede toplandığını söylediler. Birçoğu, kaçakçılar kendilerine sınırı geçmeyi denemenin güvenli olduğunu söyleyinceye kadar beklediklerini, bekleme süresinin bir hafta bile sürebildiğini anlattı.
Görüşmeciler, sınır muhafızlarının ateş açtığını duyan grupların dağıldığını ve bu yüzden akrabaların birbirlerinden, hatta çocukların anne-babalarından ayrıldığını kaydettiler. Söz konusu dağlık arazide sınırı geçmenin ne denli zor olduğunu vurgulayan görüşmeciler, yaşlıların bazen dik inişlerde düştüklerini anlattılar. Bir kadın, yaşlı bir adamın bu şekilde düşüp öldüğünü söyledi. Bazı gruplar, çok dik yokuşlarda kadınları ve çocukları yukarı çekmek için kadınların örtülerinden halat yaptıklarını anlattılar. Görüşmeciler geçişte zorlanması muhtemel akrabalarından, Suriye’ye dönüp orada kalmalarını, çünkü sınırı geçmenin çok zor olacağını istediklerini ifade ettiler.
Simpson, "Hayatlarını kurtarmak için kaçtıktan ve gece yarısı Türkiye sınırından güvenli bir yere kelimenin sözlük anlamıyla sürünerek geçtikten sonra yaşadıkları tükenmişlik ve çaresizlik yüzlerinden okunabiliyor. Türkiye savaştan kaçan insanlara bu zorlukları yaşatmamalı" dedi.
Türkiye 1951 Mülteci Sözleşmesi’ni, yalnızca Avrupa’dan kaçanlara mülteci statüsü tanıyan coğrafi kısıtlamayı tutarak onayladı. Ancak geleneksel uluslararası mülteci hukuku ve uluslararası insan hakları hukuku uyarınca, nonrefoulement (geri göndermeme) ilkesine de saygı göstermek durumunda. Bu ilke hükümetleri, kişileri zulüm, işkence veya insanlık dışı ve aşağılayıcı muamele veya ceza görme tehlikesiyle karşı karşıya kalacağı bir yere geri göndermekten men ediyor. Ayrıca, sığınmacıların sınırda reddedilmesini de, bu uygulama sığınmacıları bu tür tehditlere maruz bırakacağı gerekçesiyle yasaklıyor.
Birleşmiş Milletler Mülteci Ajansı, Suriye ile ilgili son ülke rehberinde“an itibarıyla şiddet ülkenin her tarafına yayılmıştır” ifadesini kullanarak “tüm ülkeleri, Filistinli mülteciler ve Suriye'nin diğer daimi sakinleri de dahil olmak üzere Suriye’den kaçan herkese topraklarını açmaya ve iltica talebinde bulunmalarına olanak vermeye” teşvik ediyor.
1 Ocak’tan Kasım sonuna kadar, yaklaşık 420,000 Suriyeli Yunanistan üzerinden Avrupa Birliği’ne (AB) ulaşabilmek için Türkiye’yi botlarla terk etti. AB hükümetleri, Avrupa’ya gelen mültecilerin sayısı karşısında giderek artan endişeler doğrultusunda, Avrupa’ya göçmen akışını azaltmayı amaçlayan bir eylem planını müzakere ediyorlar. Eylem planının son taslağında AB ve Türkiye’nin “AB’ye düzensiz göçmen akışını önlemek için işbirliğini güçlendirecekleri” kaydediliyor. İlk taslak“daha fazla düzensiz göçmenin Türkiye’ye gelişinin ve mülteci ve göçmenlerin Türkiye’den AB’ye düzensiz geçişlerinin önlenmesine” atıfta bulunuyor.
AB’nin Türkiye’yle yürüttüğü –ve muhtemelen 3 milyar Avroluk yardım paketi ile Türkiye vatandaşları için vize muafiyeti içeren- müzakerelere bakıldığında, AB’nin hâlâ göçmen akışını durduracak işbirliğini garantilemek için teşvik vermeye çalışıyor olabileceği görülüyor. Buna karşılık İnsan Hakları İzleme Örgütü, eylem planının son halinde, AB’nin Türkiyeli yetkililerden Suriyelilerin Türkiye’de iltica talebinde bulunabileceklerine dair bir taahhüt almaları gerektiğini bildirdi.
AB ayrıca Türkiye’ye, çatışmadan kaçan Suriyelilere yardım etmesine ve korumasına destek olmak için hatırı sayılır bir finansal katkıda bulunmalı ve gerekli diğer destekleri sağlamalıdır. Ancak bu yardım, iltica arayışında olan sığınmacıları engellemek koşuluna bağlı olmamalıdır.
Simpson, “Suriyelilerin savaş bölgesine geri itilmeye değil, korunmaya ihtiyacı var. Türkiye, AB ve ABD sıkı bir işbirliği içinde, Suriyelilerin hayatlarına yönelik tehditlerden kaçarak hak ettikleri korumayı elde etmelerini sağlamak için birlikte çalışmalıdır” dedi.
Sınırda Geri İtmeler, Şiddet, Ailelerin Ayrı Düşmesi
İnsan Hakları İzleme Örgütü Ekim ayının son iki haftası boyunca, Antakya ve İstanbul’da 51 Suriyeliyle, Suriye’den Türkiye’ye geçmeye çalışırken yaşadıkları zorluklar hakkında görüştü. Görüşülenlerin büyük çoğunluğu görüşmeden yalnızca birkaç saat –veya en fazla bir kaç gün- önce sınırı geçmişlerdi ve Türkiye sınır muhafızlarını atlatmak için saatlerce uğraştıktan sonra ne kadar yoruldukları ve sarsıldıkları yüzlerinden okunabiliyordu.
Görüşülenlerden altısı, Suriye’ye geri dönmeye zorlandıklarını anlattılar. Üçü, sınırı geçtikten kısa süre sonra Türk sınır muhafızlarının kendilerini durdurduklarını, bir gece askeri üste gözaltında tuttuktan sonra diğer yüzlerce kişiyle birlikte Suriye’ye geri gönderildiklerini kaydettiler. Üçü ise, sınır muhafızlarının kendileriyle birlikte düzinelerce kişiyi sınırdan derhal geri ittiğini söylediler. Geri gönderilenlerden dördü, Türkiye sınır muhafızlarının kendilerini dövdüklerini ifade ettiler.
Dört kişi daha Türkiye sınır muhafızlarının onlarca kişiyi Suriye’ye geri gönderdiğine tanıklık ettiklerini kaydederken, diğer dört tanık da düzinelerce kişinin sınırı geçtikten kısa süre sonra durdurulduklarını gördüklerini ama sonra bu kişilere ne olduğunu bilmediklerini aktardılar.
Türkiye sınır muhafızlarının kendilerini Suriye’ye geri gitmeye zorladığını söyleyenler daha sonraki girişimlerinde fark edilmeden Türkiye’ye geçmeyi başarmışlardı.
Hama’dan bir kişi, kendisinin ve birlikte hareket ettiği 10 kişilik grubun 16 Ekim’de yaşadıklarını şöyle anlattı:
“Hava kararır kararmaz Türkiye’ye geçmeye çalıştık ama telleri geçtikten sonra Türk polisi bizi buldu. Bizi daha önce yakaladıkları yaklaşık 50 Suriyelinin yanına yürüttüler. Sonra hepimizi yaklaşık 20 dakikalık yürüme mesafesindeki bir tepenin üzerinde bulunan bir askeri üsse götürdüler. Burada aralarında birçok kadın ve çocuğun da olduğu yaklaşık 200 Suriyeli vardı. Bazıları bize sınırı geçerken durdurulduklarını anlattılar. Hepimizin isimlerini kaydettiler ve bütün gece bizi orada tuttular. Ertesi gün hepimizi -yaklaşık 250 kişiydik- sınıra geri götürüp Suriye’ye dönmemizi söylediler.”
İnsan Hakları İzleme Örgütü, Ağustos-Ekim arasında Türkiye’ye resmi geçiş kapıları olan Bab al-Hawa ve Bab al-Salama civarından Suriye’ye geri itilen Suriyelilerle konuştu. Ailesi ve diğer 20 Suriyeliyle birlikte 10 Ekim civarında Bab al-Hawa yakınlarından geçmeye çalışan bir erkek, Türkiye sınır muhafızlarının grubu durdurduğunu, kendisinin ve diğer bazı erkeklerin başlarına ve göğüslerine vurduklarını, yakındaki bir askeri üsse götürüldükten sonra Suriye’ye geri gönderildiklerini anlattı.
Ağustos ayı ortalarında Bab al-Salama yakınlarından sınırı geçmeye çalışan diğer bir erkek de, sınır muhafızlarının içinde bulunduğu 20 kişilik grubu Türkiye’ye geçer geçmez durdurduklarını ve dikenli tellerin içinden geçerek Suriye’ye geri gitmeye zorladıklarını söyledi.
Dört kişi, Türk sınır muhafızlarının kendilerini durdurduktan kısa süre sonra ve Suriye’ye geri göndermeden önce dövdüklerini belirtti.
17 Ekim’de Türkiye’ye geçen Dar’a’dan bir Suriyeli şunları anlattı:
“Bir kaçakçı eşliğinde, 20 kişiyle birlikte gece geç vakit Türkiye’ye geçtim. Yaklaşık yarım saat, sık sık silah sesleri duyarak ve duraklayarak yürüdük. Yakınlardan Türkçe bağrışmalar ve silah sesi duyunca hepimiz paniğe kapıldık ve dört bir yana kaçıştık. Ben, Suriye’de hava bombardımanında yaralandığı için kaçamayan bir adama yardım ettiğim için koşamadım. Polis birçoğumuzu yakaladı. Bir polis tüfeğinin dipçiğiyle kafamın arkasına ve kaburgalarıma vurunca düştüm ve kanamaya başladım. Ardından bir başka muhafız başımı tekmeleyip gözlüklerimi kırdı. Canım o kadar yandı ki, acıdan kustum. Bana neden saldırdıklarını bilmiyorum. Belki de kaçakçı sanmışlardır. Sonra bizi alıp tekrar sınıra götürdüler, silahlarını bize doğrultarak Türkçe bağırdılar. Sınırı geçip Suriye’ye döndük.”
Üç kişi de sınırı geçerken silah sesleri duyan grubun dört bir yana kaçarak dağılması sonucunda akrabalarından ayrı düştüklerini anlattı.
Türkiye’ye 15 Ekim’de geçen Dar’a'dan gelen 34 yaşındaki Suriyeli bir kadın, Türkiye sınırına ulaşabilmek için babası, kocası, beş kızı ve yeğeniyle Suriye’yi boydan boya geçmelerinin üç hafta sürdüğünü söyledi. Nihayet iki gün önce sınırı geçtiklerinde başlarına neler geldiğini ise şöyle anlattı:
“Bizimle birlikte 20 kişi daha ve bir kaçakçı vardı. Sonra yoğun silah sesleri duyduk ve ayrılıp farklı yönlere koşmaya başladık. Kocamı ve beş çocuğumu kaybettim ve şu an nerede olduklarına dair en ufak bir fikrim yok. Babam ve yeğenim benimle kaldılar; Türkiye’de bir köye ulaşıncaya kadar saatlerce yürüdük. Bizim gruptan başkaları da akrabalarını kaybetti ve hiçbirimiz onları nasıl bulacağımızı bilmiyoruz.”
İnsan Hakları İzleme Örgütü, insanların geçiş yaptıkları sınır noktasının Türkiye tarafını da ziyaret etti. Sınırın öte tarafındaki Suriye köyü bu noktaya yalnızca birkaç kilometre uzakta. Ancak, sınırı geçen Suriyelilerin söylediğine göre kaçakçılar, Türkiye sınır muhafızlarına yakalanmamak için grupları 12 saat kadar sürebilen güzergâhları dolaştırarak bu tarafa geçiriyorlar. Birçok kişi karanlıkta dağlık arazide ilerlerken yaşlıların, hamile kadınların, küçük çocukların ve Suriye’de yaralanmış insanların maruz kaldıkları eziyeti dile getirdi. İki kişi, yaşlı erkeklerin dik yamaçlardan inerken düştüklerini ve kaçakçıların yardım etmeye kalkışılması halinde grubun Türk sınır muhafızlarının dikkatini çekeceğini söylemesi üzerine geride bırakıldıklarını anlattı.
Erkek kardeşinin ölümüne yol açan Rus hava bombardımanlarından kaçan 40 yaşındaki Halepli bir erkek, 19 Ekim’de karısı ve üç çocuğuyla Türkiye’ye nasıl geçtiğini şöyle anlattı:
“İki kaçakçı, yaklaşık 50 kişiden oluşan grubumuzu gece boyunca birçok tepeye çıkarıp indirdi. Birçok köpek havlaması ve silah sesleri duyduk; yakalanmaktan çok korkuyorduk. Çocuklar neredeyse sürekli ağlıyordu. Bazen o kadar dik yokuşlardan tırmanıyorduk ki, çocukları ve kadınlardan bazılarını en dik yamaçlardan ve kayalardan yukarı çekmek için kadınların örtülerinden halat yapıyorduk. Çok zor ve yorucuydu.”
Türkiye’nin Suriye Sınırını Kapatması
Sınır kimi zaman kapatılsa da, 2014 yılında çatışmalardan kaçan Suriyeliler resmi sınır geçiş noktalarından kimlik belgeleriyle ya da belgesiz bir şekilde Türkiye’ye geçmeyi sürdürdüler. Ancak 1 Ocak’ta Türkiye makamları, Türkiye’ye geçmek isteyen Suriyelilerin geçerli seyahat belgesine sahip olmasını gerektiren yeni bir dizi kuralı yürürlüğe koydu.
Mart ayı başlarına kadar Suriyeliler sadece, o esnada halen açık olan iki resmi sınır kapısını kullanarak Türkiye’ye giriş yapıyorlardı. Bunlardan biri Antakya’nın yaklaşık 30 km doğusunda, Reyhanlı yakınlarındaki Cilvegözü/Bab al-Hawa sınır kapısı ile Gaziantep’in yaklaşık 50 km güneydoğusunda, Kilis civarındaki Öncüpınar/Bab al-Salama sınır kapısıydı. 9 Mart’ta Türkiye makamları iki geçiş noktasını da kapatacaklarını ve yalnızca yardımların ve izin verilen ticaret için gidenlerin geçişine izin vereceklerini bildirdiler. Türkiye’nin Suriye sınırına yakın bölgelerde bulunan hükümet dışı kuruluşların belirttiğine göre Kasım ayında sınırlar henüz açılmamıştı.
Türkiye’de, sınır bölgeleri hakkında kapsamlı bilgiye sahip olan kaynaklara göre, o zamandan beri Türkiye, bu iki sınır kapısından yalnızca iki grup insanın ülkeye girmesine izin veriyor: çok ağır yaralı olan ve Suriye’de tedavisi mümkün olmayan kişiler ile Türkiye’nin acil yardım kuruluşunda kayıtlı olan ve kısa süreliğine Suriye’ye gidip dönmek için özel izin verilenler.
Görüşülen Suriyelilerden biri, 18 Ekim’de Bab al-Hawa sınır kapısına ulaştığında, haftalardır sınırda bekleyen binlerce Suriyeliyle karşılaştığını söyledi. Bekleyenler, Türkiye makamlarının kendilerine, sadece Türkiye’de kayıtlı olup da Kurban Bayramı’nı kutlamak için geçici olarak Suriye’ye gidenlerin geçmelerine izin verildiğini söylediklerini aktardı.
İnsan Hakları İzleme Örgütü, Tel Abyad sınır kasabasındaki şiddetli çatışmalardan kaçan çoğu Suriyeli yaklaşık 25,000 kişinin Haziran ortasında Urfa’nın 50 kilometre güneyindeki Akçakale sınır kapısından veya yakınından Türkiye’ye girdiğini, ancak bu geçişin Türkiye güvenlik güçlerinin havaya uyarı ateşi açmak ve basınçlı su sıkmak suretiyle insanları sınırdan geri itmeyeçalıştıkları bir ortamda, mültecilerin sınırı kapatan tellerden atlayarak geçmesiyle mümkün olabildiğini kaydetti.
Türkiye’nin güney sınır bölgelerindeki durum hakkında bilgi sahibi olan kaynaklar İnsan Hakları İzleme Örgütü’ne, Temmuz’a kadar Suriyelilerin kaçakçılar aracılığıyla, genellikle Antakya’nın kuzey ve güneydoğusundaki dağlık sınır bölgelerinden Türkiye’ye geçmeye devam ettiklerini anlattılar. Bu bölgeler, doğudaki görece düzlük bölgelerden daha zor kontrol edilebildiği için tercih ediliyor. Kaçakçılar İnsan Hakları İzleme Örgütü’ne, bazı sınır bölgelerinde çok az sınır muhafızı varken, diğer bölgelerdeki sınır görevlilerinin de gece geçiş yapanları genellikle görmezden geldiklerini anlattı.
Ancak 22 Temmuz’da, IŞİD’in eğitim verdiği biri tarafından Suruç’ta gerçekleştirilen ve 32 kişinin ölümüyle sonuçlanan intihar saldırısından iki gün sonra Türkiye, Suriye’yle olan 822 kilometrelik sınırının güvenliği için 150 kilometrelik bir duvar inşa edilmesi, dikenli tellerin güçlendirilmesi ve 365 kilometrelik bir hendek kazılması gibi tedbirleri de içeren adımlar atacağını açıkladı. 10 Ekim’de başkentteki bir barış mitinginde yine IŞİD bağlantılı kişilerce gerçekleştirilen ve 102 kişinin ölümüyle sonuçlanan çifte canlı bomba saldırısı Suriye’deki çatışmaların Türkiye’ye etkileri konusundaki kaygıları derinleştirdi.
Temmuz sonundan bu yana Türkiye sınır muhafızlarının, Suriyelilerin Türkiye’ye geçmesini engelledikleri vakaların sayısı giderek arttı. Sınır bölgeleriyle ilgili bilgi sahibi olan kaynakların belirttiğine göre bu durum, artık birçok Suriyelinin kontrolü halen zor olan tek bir gayri resmi geçiş noktasını kullanarak ülkeye girdiği anlamına geliyor.
Türkiye Suriye içinde, Suriyeli mültecilerin dönebilecekleri “tampon bölge” adını verdiği bir alan yaratılması yolundaki önerisini savunmaya devam ediyor.
Hava Bombardımanlarından ve Yoksulluktan Kaçan Suriyeliler
Ekim'de Türkiye’nin kapalı tutulan sınırlarına ulaşmalarından önce de buradaki Suriyelilerin birçoğunun hayatları tehlikedeydi ve inanılmaz zorluklar çekiyorlardı. İnsan Hakları İzleme Örgütü’nün görüştüğü kişilerden 10’u Suriye’de yaşadıkları şiddeti ve son derece zorlu koşulları anlattı. Sürekli hava saldırısı korkusuyla yaşamak, yiyecek ve yardım yokluğu ve kötü sağlık hizmetleri bu zorlukların başında geliyordu. Halep ve İdlibli birçok kişi, nihayet Suriye’den kaçmaya karar vermelerine neden olan asıl sebebin, Ekim ayında şiddetlenen hava saldırılarının bitmek bilmez korkusuyla yaşamak olduğunu söyledi.
Msharehli bir kadın şunları anlattı:
“Evimizin üç kilometre ilerisindeki bir köye yapılan hava saldırısında 50 kişinin öldüğünü duyduk. Bu bardağı taşıran son damlaydı. Elektriğimiz, gazımız ve işimiz olmadığı için büyük zorluk içindeydik ve çocuklar da okula gidemiyordu. Ama hava saldırısıyla öldürülme korkusuna katlanmak mümkün değildi. Gecenin köründe yola çıktık ve iki gün sonra da evimizin bir bombardımanda yıkıldığını öğrendik.”
Al-Sakhur’dan bir erkek de şunları söyledi:
“Ne zaman üstümüzden bir uçak geçse çocuklar korkudan titriyor ve ağlıyorlardı. Hava saldırılarına hedef olmamak için geceleri ışıklarımızı kısmak zorundaydık. Çok az yardım geliyordu ve o yardımlar da ancak insanlar köylerden kaçıp gittiğinde kalanlara yetiyordu.”
Çatışmalar sağlık tesislerine çok ağır hasar verdi. Birçok doktor Suriye’yi terk ettiği için, karmaşık işlemleri yapmak hemşireler ve teknisyenler gibi uzmanlığı olmayan sağlık çalışanlarına kaldı. Birçok hastanede ilaç yok. Bazı hastaneler sürekli hava saldırısına uğruyor.
Bir hemşire şöyle dedi:
“Saha hastanelerinde en çok yapılan ameliyat, ampütasyonlar (organ kesme). Uzman ve eleman yokluğu, birinin hayatını kurtarmak için bacağını ya da kolunu kesip hastanın yaşamasını ümit etmek anlamına geliyor. Bir saldırıdan sonra yaralı sayısı çok olduğu için herkesi kurtarmamız mümkün olmuyor. Doktorlar ve hemşireler aşırı çalışıyor ve yorgunluktan tükeniyorlar.”
(Istanbul) – Turkey has all but closed its borders to Syrian asylum seekers and is summarily pushing back Syrians detected as they try to cross, Human Rights Watch said today. Syrians described Turkish border guards intercepting them at or near the border, in some cases beating them, and pushing them and dozens of others back into Syria or detaining and then summarily expelling them along with hundreds of others.
The Cilvegozu border crossing, pictured here on March 3, 2015, had been an entry point into Turkey for Syrians fleeing the Syrian civil war, but was closed in March 2015.
© 2015 Getty ImagesDuring the second half of October 2015, Human Rights Watch interviewed 51 Syrians in Turkey who had fled airstrikes and other violence in Syria. All said it was common knowledge among Syrians that they could only enter Turkey using smugglers. They described men, women, and terrified children trying to clamber at smuggler crossings across steep terrain at night for many hours surrounded by gunfire.
“Turkey’s border closure is forcing pregnant women, children, the elderly, the sick, and the injured to run the gantlet of Turkish border officials to escape the horrors of Syria’s war,” said Gerry Simpson, senior refugee researcher at Human Rights Watch. “Turkey has generously hosted Syrians and is entitled to closely control its borders for security reasons, but it should not be forcing asylum seekers back to a war zone.”
As of mid-November, Turkey had registered almost 2,200,000 Syrians, of whom about 250,000 live in 25 camps managed by the Turkish authorities. In September, Turkey said it had spent US$7.6 billion on assisting Syrian refugees since 2011. Turkey deserves credit and support for hosting these refugees, but is obliged to keep its borders open to people seeking asylum, Human Rights Watch said.
Turkey closed its last two official border-crossing points to almost all Syrians in early March, only allowing some people with urgent medical needs to cross. Syrians have continued to reach Turkey through smuggling routes. However, according to sources in southern Turkey with extensive knowledge of the border areas, Turkey has stepped up enforcement measures at unofficial border crossing points as well since the July 20 attack in the Turkish border town of Suruç.
Many interviewees told Human Rights Watch that the intensified Russia-Syrian airstrikes in Aleppo and Idlib since September finally forced them to leave Syria. They also described extreme poverty, lack of electricity and clean water, limited aid and poor medical care due to a lack of qualified staff, and overwhelmed medical facilities.
Since the border enforcement increased, Human Rights Watch has only been able to find one location – to the southeast of Antakya – where Syrians have continued to cross in significant numbers with smugglers at night. Almost all of those interviewed said it was common knowledge in their home areas that it was the best chance they had of crossing into Turkey because the hilly terrain makes it harder for the Turkish authorities to detect them than in the flat plain border areas further north and east.
They said that hundreds – and on some days, thousands – of Syrians were amassed in the area, waiting to cross by night. Many said they had to wait for up to a week before smugglers told them it was safe to try.
Interviewees said groups scattered when they heard border guards shooting, resulting in separation of relatives, including children from their parents. They also described how difficult it was to cross the hilly terrain in the dark. In some cases, elderly people fell down steep inclines. One woman said she saw an old man die after such a fall. Some groups used women’s veils to create makeshift ropes to pull women and children up particularly steep hills. Interviewees said they had told their vulnerable relatives back home to stay in Syria because the crossing would be too difficult.
We tried to cross into Turkey just after dark but soon after we crossed the fence Turkish police found us. They walked us to a group of about 50 other Syrians they had already caught. Then they took all of us to a military base on a hill about 20 minutes’ walk away. There were already about 200 other Syrians there including lots of women and children. Some of them told us they had been stopped trying to cross the border too. They registered all our names and they kept us there all night. The next day they took all of us, about 250 people, back to the border and told us to go back to Syria.
Human Rights Watch spoke with Syrians pushed back to Syria between August and October near Turkey’s official Bab al-Hawa and Bab al-Salama border crossing points. One man tried to cross with his family and about 20 other Syrians near Bab al-Hawa on around October 10, but said that Turkish border guards intercepted his group, beat him and some of the other men on the head and torso, took them to a nearby military base, and then returned them to Syria.
Another man who attempted to cross near the Bab al-Salama crossing in mid-August said Turkish border guards intercepted his group of 20 just after they had crossed into Turkey and pushed them back across the barbed wire fence into Syria.
Four people said Turkish border guards beat them shortly after intercepting them before returning them to Syria. A Syrian man from Dar`a, who crossed into Turkey on October 17, said:
I crossed into Turkey late at night with a smuggler and a group of about 20 others. We walked for about half-an-hour, stopping many times when we heard gunshots. Then we heard shouting in Turkish and shooting close by and we all panicked and ran in lots of different directions. I couldn’t run because I was helping a man who had been injured in an airstrike in Syria and who couldn’t run away. The police caught most of us. One of the guards hit me on the back of my head and in my ribs with the butt of his rifle and I fell over and started to bleed. Then another guard kicked me in the head and broke my glasses. It hurt so much I vomited. I don’t know why they attacked me. Maybe they thought I was a smuggler? Then they took us back to the border, pointed their guns at us, and shouted at us in Turkish. We crossed back to Syria.
Three people said they were separated from relatives during the crossing when groups scattered after hearing gunshots close by.
A 34-year-old Syrian woman from Dar’a who crossed into Turkey on October 15 said that she had spent the previous three weeks travelling with her father, husband, five daughters, and nephew through Syria to get to the Turkish border. She described what happened when her group finally crossed two nights earlier:
It was us and another 20 people and a smuggler. Then we heard lots of shooting and we got split up, running in different directions. I lost my husband and five children and have no idea where they are now. My father and nephew stayed with me and we walked for many more hours until we reached a Turkish village. Other people in my group also lost their relatives and all of us have no idea how to find them now.
Human Rights Watch visited the Turkish side of the border where people cross. The Syrian village on the other side is only a few kilometers away. However, Syrians making the crossing said the smugglers took them on circuitous routes for up to 12 hours to avoid Turkish border guards. Many described the ordeal faced by the elderly, pregnant women, young children, and people injured in Syria as they navigated the hilly terrain in the dark. Two people said that elderly men fell down the steep inclines and were left behind as smugglers insisted that helping them would risk exposing groups to Turkish border guards.
A 40-year-old man from Aleppo fleeing Russian airstrikes that killed his brother said he crossed into Turkey with his wife and three children on October 19:
Two smugglers took our group of about 50 people up and down many hills, all through the night. We heard a lot of dogs barking and shooting and we were so frightened of getting caught. The children were crying most of the time. Sometimes it was so steep, we had to use the women’s veils to make ropes so we could pull children and some women up the steepest hills and rocks. It was very difficult and exhausting.
Turkey’s Border Closure with Syria
Despite sporadic border closures, in 2014 Syrians fleeing the conflict continued to enter Turkey with or without identity documents through official border crossing points. However, on January 1, 2015, the Turkish authorities introduced new rules requiring Syrians to present valid travel documents to enter Turkey.
Until early March, Syrians crossed through the only two official border crossing points with Syria still open at that time, the Cilvegözü/Bab al-Hawa crossing near Reyhanlı, about 30 kilometers east of Antakya, and the Öncüpınar/Bab al-Salama crossing near Kilis, about 50 kilometers southeast of Gaziantep. On March 9, the Turkish authorities announced they were closing both crossing points and that only aid trucks and authorized traders could cross. As of mid-November, they had still not re-opened, according to nongovernmental agencies in Turkey close to the Syrian border.
According to sources in Turkey with extensive knowledge of the border areas, since then Turkey has allowed only two categories of people to enter the country through the two crossing points: gravely injured Syrians who cannot be treated in Syria and Syrians registered with Turkey’s emergency relief agency who have been given special permission to go briefly to Syria before returning to Turkey.
One of the Syrians interviewed said that when he arrived at the Bab al-Hawa border crossing on October 18, he found thousands of other Syrians there who had been stuck at the border for weeks. They said the Turkish authorities told them that the only Syrians allowed to cross were those already registered in Turkey who had been allowed to temporarily return to Syria to celebrate the festival of Eid al-Adha (the feast of the sacrifice).
Human Rights Watch said that although almost 25,000 people, most of them Syrians, fleeing fierce fighting in the border town of Tal Abyad entered Turkey in mid-June through or near the Akçakale border crossing, 50 kilometers south of Urfa, they had been forced to break through Turkey’s closed border fence after Turkish security forces pushed them back with warning shots and water cannons.
Sources with knowledge of the situation in border areas in southern Turkey told Human Rights Watch that until July, Syrians continued to cross with smugglers into Turkey, mostly through mountainous border regions north and southeast of Antakya, which are harder to police than the flatter border areas to the east. Smugglers told Human Rights Watch that some of the border areas had very few border guards while in other areas border guards often turned a blind eye to people crossing at night.
However, on July 22, two days after a suicide bombing by an individual trained by the extremist group Islamic State (also known as ISIS) killed 32 people in the Turkish border town of Suruç, Turkey announced it would take additional steps to secure its 822 kilometer border with Syria, including by building a 150-kilometer wall, reinforcing wire fencing and digging a 365-kilometer trench. The October 10 double suicide bombing by individuals associated with ISIS, which killed 102 people assembled for a peace rally in the capital, has deepened concerns about the impact of the Syrian conflict within Turkey.
Since the end of July, Turkish border guards have increasingly prevented Syrians from crossing into Turkey which, sources knowledgeable about the border area said, has meant that most Syrians now cross through one informal crossing point that remains hard to police.
Turkey continues to advocate creating a so-called safe zone inside Syria to which, it contends, it could return Syrian refugees.
Syrians Flee Airstrikes and Destitution
Before Syrians reached Turkey’s closed border in October, many had already faced threats to their lives and tremendous hardship. Ten of the people Human Rights Watch interviewed described the violence they faced and extremely difficult conditions in Syria, including the constant fear of living under air attack, and lack of food and aid and poor health care.
Many people from Aleppo and Idlib said that the main reason they finally decided to flee Syria was the constant fear of airstrikes, which intensified in October. One woman from Mshareh said:
We heard that 50 people died in an airstrike in a village three kilometers from our home. That was the last straw. We were suffering from a lack of electricity and gas and no jobs and no schools for our children, but the fear of being killed from the air was too much. We left our home in the dead of night and two days later heard that it was destroyed in a strike.
A man from al-Sakhour said:
Our children shuddered and cried every time a plane went overhead. We had to dim our lights in the night time so not to attract air strikes. There was little aid and it was only when people fled villages that we had enough.
The conflict has hit healthcare facilities hard. Many doctors have left Syria, leaving non-specialized health workers like nurses and technicians to administer complicated procedures. Many hospitals lack medicine. Some hospitals have been under constant attack from the air.
One nurse said:
The most frequently performed operation at field hospitals are amputations. The lack of expertise and staff in our hospitals means that in order to save a life you need to cut off a leg or arm and hope the patient survives. The sheer number of injured people after an attack makes it impossible for us to save everyone, and doctors and nurses are overworked and exhausted.
Manifestation tenue à Istanbul le 28 novembre 2015 en hommage à l’avocat turc Tahir Elçi, assassiné plus tôt dans la journée.
Turkish Prime Minister Ahmet Davutoglu (L) and European Council President Donald Tusk give a news conference after a EU-Turkey summit in Brussels, Belgium November 29, 2015.
Yesterday, the European Union and Turkey reached an agreement designed to curb the flow of migrants to Europe and to Turkey. But the deal carries huge risks for Turkey, the EU, and above all refugees and asylum seekers.
Turkish Gendarmes lead a group of refugees to buses to prevent them from sailing off for the Greek island of Chios by dinghies, at a beach in the western Turkish coastal town of Cesme.
Reuters Pictures, 05 November 2015, UMIT BEKTASUnder the deal, Turkey will receive €3 billion in much needed funds to assist Syrian refugees, as well as visa-free travel for Turkish citizens in most EU countries. It looks as though talks on Turkey’s possible EU membership may also be revived.
It’s clear that some European officials see a migration agreement with Turkey as the silver bullet to resolve Europe’s refugee crisis. At first glance, it isn’t hard to see why. Turkey is the main transit route into the EU. This year, more than 700,000 asylum seekers and migrants crossed from Turkey into Greece, the vast majority crossing the Aegean Sea in unstable rubber boats.
The reality, however, is more complex. Turkey may be able to reduce the flow of asylum seekers under the action plan. But it is unclear how preventing migration to the EU can be achieved without impeding access to asylum for the 84 percent of people from refugee-producing countries who have reached EU shores this year.
Turkish Prime Minister Ahmet Davutoglu (L) and European Council President Donald Tusk give a news conference after a EU-Turkey summit in Brussels, Belgium November 29, 2015.
© 2015 ReutersAsylum seekers fleeing most countries today cannot obtain effective refugee protection in Turkey. Syrians are given only temporary protection, and Afghans and Iraqis don’t receive even that. Preventing people from travelling to the EU will deny protection to many people who need it. Given the Turkish police force’s reputation for using excessive force, there is a risk that Turkey will use abusive tactics to prevent people from reaching its EU neighbors Greece and Bulgaria.
Faced with the prospect of warehousing ever-larger numbers of asylum-seekers and migrants, Turkey will likely continue its border restrictions, even pushing people back to Syria and may tighten its other borders, like that with Iran. This may be avoided if EU governments greatly increase the numbers of refugees they are willing to resettle or relocate from Turkey. Germany is proposing such a move, but the limited progress in relocating asylum seekers inside the EU cast doubt on the likelihood it will succeed.
Without such greatly expanded safe and legal routes to reach Europe, people are likely to throw themselves on the mercy of unscrupulous boat smugglers to reach the EU. Most Syrians, Iraqis and others who succeed in reaching the EU are unlikely to be returned to Turkey – even with the new readmission agreement in place.
The revived EU membership talks could create a much-needed opportunity for Europe’s officials to press Turkey on its rights record. But absence of a reference to human rights in the EU-Turkey summit joint statement yesterday, and recent remarks from European Commission President Jean-Claude Juncker that the EU should not “harp” on Turkey’s rights record, do not bode well.
There is plenty of space for EU efforts to help Turkey create a functioning asylum system and support its Syrian refugees in a way that upholds Europe’s values. But the current deal risks exacerbating abusive Turkish border policies, could end up trapping people in Syria, and may have little effect on smuggling people into the EU.
On November 21, after some United States governors announced that they didn’t want to accept Syrian refugees writes Gerry Simpson, the Antiochian Orthodox Christian Archdiocese of North America called on Americans “not [to] be guided by fear or bigotry, but … work to heal the wounds of the injured, clothe the naked and feed the poor.”
The authors—whose Archdiocese traces its roots back to the first century city of Antioch, which gave birth to the very notion of “Christians”—could not have chosen a more appropriate statement.
I was in modern day Antioch (now Antakya) that day talking with refugees. The city, 20 kilometers from the Syrian border, is the first transportation hub Syrians reach in Turkey as they try to escape the horrors of war, heal their wounds, and feed their children.
After four years of carnage in Syria, Turkey officially hosts almost 2.2 million Syrian refugees at a cost of almost US$2 billion a year so you’d expect refugees to breathe a sigh of relief as they reach Turkey’s border. But now Turkey’s border guards are adding to their suffering.
Hungry and exhausted after fleeing airstrikes in Aleppo and Idlib and arduous journeys to reach the border, dozens of Syrians—many cradling their traumatised children—described how Turkey has quietly closed the border, forcing them to take 12-hour hikes at night with echoing gunfire on smuggling routes to dodge Turkish border guards.
One after another, they described how men, women, terrified children, the elderly, the sick and the injured were forced to scramble up and down steep terrain, some creating makeshift ropes from women’s veils to help pull up the weakest. The guards intercepted many of them anyway, in some cases beating them, and pushed them and hundreds of others back into Syria.
Some distraught parents told me they were separated from their children as gunfire caused people to scatter. A few elderly people had fallen down steep inclines, killing one man.
Turkey closed its last two official border crossings with Syria in March, giving no official explanation, and reinforced its border patrols in late July after an attack in the Turkish border town of Suruç. Knowledgeable sources say the crossing point near Antakya is the last place significant numbers of Syrians can still cross with smugglers.
There is no question that Turkey deserves credit and generous support for hosting so many Syrians and that it has a right to closely patrol its borders. But driving refugees into the hands of smugglers adds to the misery of those fleeing war and increases the likelihood that people who are security threats will make it to Turkey and beyond.
What’s more, international law says Turkey cannot return anyone to a place where they face a real risk of persecution, torture, or inhuman and degrading treatment or punishment. Pushing Syrians back at the border is illegal.
But changing Turkey’s mind is directly related to European Union policy. Faced with record numbers of Syrians reaching Greece by boat this year, on November 29 the EU sealed a new migration deal with Turkey to “prevent travel to Turkey and the EU.” The related action plan refers to “strengthen[ed] cooperation to prevent irregular migration flows to the EU.”
The deal carries serious risks. It may encourage further pushbacks of desperate refugees – not “irregular migrants” — at the Syrian border and police abuses to prevent onward movement to the EU, blocking protection for Syrians and other refugees.
EU money to support Turkey’s refugee response is crucial, but only on the condition that Turkey reopens its border to Syrian asylum seekers, and that Turkey’s northern border controls do not deny people access to EU asylum.
Most important, the EU should lead by example and help Jordan, Lebanon and Turkey—all buckling under massive refugee numbers—by making sure people can claim asylum at Turkey’s land borders with Greece and Bulgaria and by increasing the number of Syrian refugees resettled from the Middle East to the EU.
There are many faces from Antakya I’ll never forget. Among them was Jameel, who told me that the first thing he did in Antakya was call his elderly parents back in Aleppo, Syria’s current crucible of war, to tell them to stay put because he feared they wouldn’t survive the the nocturnal hike across the border into Turkey.
As European officials crack open their Christmas champagne to celebrate their new deal with Turkey, they would do well to reflect on whether the EU should help people like Jameel’s parents escape the bombs and find refuge or whether—2,000 years after the first Christians emerged from Antakya—they really want European refugee policy to be defined by fear and bigotry.
People with disabilities during conflict and displacement face added risks of abandonment, neglect and lack of equal access to food and health care, Human Rights Watch said today on the Internation
Photos de personnes handicapées vivant dans des pays ravagés par la violence, ou tentant de fuir ces pays.
Refugees carrying their children walk towards a dinghy to sail off for the Greek island of Chios from Cesme, Turkey November 4, 2015.
